به نام خداوند جان آفرين                حكيم سخن در زبان آفرين

خداوند بخشنده دستگير                كريم خطابخش پوزش‌پذير

شكوفه سار رحمت بي‌بديل و لاله‌زار نعمت بي‌دريغ خداوندي در نوبهار دل‌انگيز شيراز ما را بر آن داشت تا ديگر بار در اول ارديبهشت ماه جلالي گرد آييم و خوشه‌چين پرندِ رنگ رنگ بوستان سعدي شيراز شويم و تا حضور سبز معنا، به قدر همّت خويش توشه برچينيم و با همرهان طريق، در سلوك شعرش غريق بحر معني گرديم. بايسته است كه مقدم سعدي‌پژوهان و انديشمندان و استادان محترم و نيز شاعران و نويسندگان و پژوهشگران، دانشجويان و علاقه‌مندان به سعدي را گرامي بداريم و نيز از بنياد فارس‌شناسي، استانداري فارس، اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامي، سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري فارس، شهرداري شيراز و هم‌چنين خبرگزاري‌ها و مطبوعات محلي و ملّي به پاس همراهي‌ها و همدلي‌هايشان سپاسگزاري نماييم.

در راستاي دهه سعدي‌شناسي، امسال به زيور «بوستان» آراسته شده است. طرفه كتابي كه با همه خوبي‌ها و زيبايي‌ها، در انديشه آفريينده‌اش بدين نام شناخته شده نيست. اين «شاهكار شاهوار» در نسخ قديم بي‌نام بوده و يا «سعدي‌نامه» خوانده شده و در نسخه‌هاي متأخر و جديد شايد به قرينه گلستان، «بوستان» ناميده شده است.

در ديباچه اين مثنوي شريف، سعدي در سبب نظم كتاب با تعبير «نامبُردار گنج» از آن ياد مي‌كند: «كه پر دُر شد اين نامبردار گنج» و نيز در بيتي سعدي آن را «كاخ دولت» مي‌خواند:

چو اين «كاخ دولت» بپرداختم          بر او ده در از تربيت ساختم

تركيب اضافي «كاخ دولت» دربرگيرنده ايهام به: «حكومت» و «بخت و اقبال» است كه شاعر در اثر خود بر آن ده دروازه گشوده كه از هر يك كه بدان كاخ رفيع وارد شويم، به دولت خواهيم رسيد. و همان‌گونه كه  فردوسي از نظم حماسي كاخي بلند پي افكنده بود، سعدي از انديشه‌هاي اخلاقي و حِكمي «كاخ دولت» ساخته است.

ده گانه «عدل و تدبير و راي»، «احسان»، «عشق و مستي و شور»، «تواضع»، «رضا»، «قناعت»، «تربيت»، «شكر بر عافيت»، «توبه»، «مناجات و ختم كتاب» شاخص‌هاي آرمان شهرِ سعدي‌اند. آرمان شهري كه ريشه در انديشه سياسي ايرانشهري در دوران ساساني و اسلامي دارد.

سياستنامه‌هاي دوره اسلامي ايران ادامه اندرزنامه‌نويسي دوران ساساني است و شيوه بررسي نقادانه تاريخ انديشه سياسي ايراني، اسلوب تحليل گفتار خواهد بود در جهت توصيف ساختار و بي‌ترديد «بوستان» جايگاه ويژه‌اي در اين بررسي تاريخي دارد.

بوستان به باوري، نخستين اثر مدوّن سعدي است كه در سال 655 هجري قمري در 4011 بيت سامان يافته است. شيخ بزرگوار در ديباچه همين كتاب در مورد زمان تدوين اين اثر فرموده است:

به تاريخ فرّخ ميان دو عيد               به روز همايون و سال سعيد

ز ششصد فزون بود پنجاه و پنج       كه پُر دُر شد اين نامبردار گنج

«بي‌ترديد بوستان مهم‌ترين و فصيح‌ترين مثنوي حِكمي و اخلاقي ادبيات ايران است كه در بحر متقارب غير حماسي سروده شده است و اثري هنرمندانه و شاعرانه است »  و برخي از مهم‌ترين انديشه‌هاي متعالي سعدي در زمينه زندگي فردي و اجتماعي و جامعه معتدل و آرامش‌بخش در آن آمده است و شايد به همين دليل هم در نسخه‌هاي كهن، نام «سعدي‌نامه» بر خود دارد. سعدي در بوستان به ترسيم دنيايي مي‌پردازد كه در آن زشتي، ريا، ظلم، بدي، عدم تحمل يكديگر و... بي‌رونق است و عدل و تدبير و عشق و شور و قناعت و تواضع در آن موج مي‌زند. دنياي آرماني كه انسان‌هاي برجسته، انديشمند و هنرمند در همه روزگاران در ترسيم آن كوشيده‌اند. «سعدي در بوستان آرمان‌شهر خود را به تصوير مي‌كشد و جهان را چنان كه بايد و باشد و نه چنان كه هست، توصيف مي‌كند».

البته نبايد اين نكته را فروگذارد كه سعدي هنرمندانه و واقع‌بينانه آرمان را به زندگي پيوند زده است و شخصيت‌هايي آفريده است كه هنوز پس از هفتصد سال آنان را با خوبي‌ها و زشتي‌هايشان در كنار خود مي‌بينيم. شخصيت‌هايي كه از كان غني جامعه بركشيده شده‌اند و بر خيال شاعر به پرواز درآمده‌اند.

سعدي سخنگوي زندگي است، سخنش از دل زندگي برمي‌خيزد و بر دل زندگي مي‌نشيند و اين خود ويژگي مهم شعر سعدي است.

داستان بوستان سعدي؛ داستان بازگشت به خود است، بازگشت به خانه! بازگشت به خود و چنين است اصل بزرگ فلسفه زندگي، و اگر اين بازگشت نبود، شايد«كليات سعدي» هم نبود. اين امر اشارتي به اصل بزرگ فلسفه هنر، اصالت هنري و همين «خود بودن» و «ديگران نبودن» هنرمند دارد.

پس از سال‌ها، اينك شيراز و سعدي و هزار راز، و ساختن «كاخ دولت» براساس چهار مأخذ ماندگار:

1. فرهنگ تاريخي و اساطيري ايران باستان:  و حضور شخصيت‌هاي اساطيري چون كيخسرو، انوشيروان، اسكندر، فريدون، دارا، جمشيد، سام، افراسياب، كسري، بهرام گور، بهمن، ضحاك، هرمز، رستم، اسفنديار، فرهاد و شيرين و ليلي و مجنون.

2. داستان‌هاي عارفان و علما و فيلسوفان جهان اسلام : همچون جُنيد، شِبْلي، بايزيد بسطامي، ذوالنون مصري، داود طايي، سَرّي سقطي، معروف كرخي، شهاب‌الدين سهروردي و حاتم اصم.

3. فرهنگ مردم ايران در قرن هفتم.

4. دانش جهاني (يونان، عرب، ...)؛ چنان‌كه خود نيز از آن ياد مي‌كند:

در اقصاي عالم بگشتم بسي                     به سر بردم ايّام با هر كسي

تمتع به هر گوشه‌اي يافتم                         ز هر خرمني خوشه‌اي يافتم

و بر آن باور است كه در تلفيق داشته‌ها:

نگفتند حرفي زبان آوران                 كه سعدي مثالي نگويد از آن

و چنان هنرمندانه و فاخرانه از عهده اين امر بر آمده است كه تحسين همگان را برانگيخته است و هر كس به زبان حال خويش و براساس دريافت‌هاي ذهني خود از اين اثر سترگ، به توصيف آن پرداخته است:

امرسون نويسنده معروف آمريكايي در قرن 19 مي‌گويد: «سعدي به زبان همه ملل و اقوام سخن مي‌گويد و گفته‌هاي او مانند هومر و شكسپير، سروانتس و مونتني هميشه تازگي دارد».

بنجامين فرانكلين «بوستان را بهترين اثر سعدي و برخي از حكايات سعدي را از جمله‌هاي مفقود شده اسفار تورات مي‌داند».

محمدعلي فروغي نيز درباره اين كتاب مي‌گويد: «در تاريخ ادبيات ايران به عظمت بوستان تنها دو اثر را مي‌توان يافت: شاهنامه فردوسي و مثنوي معنوي».

غلامحسين يوسفي بر آن باور است كه «بوستان، عالم انسانيت و تسامح است به معني كامل كلمه، بي‌آن‌كه اين مفهوم عالي و شريف در مرز نژاد، كيش و آيين محصور بماند».

دكتر زرين‌كوب در مقاله «سعدي در اروپا» ترجمه آثار سعدي را در قرن‌هاي هفدهم تا بيستم در اروپا معرفي مي‌كند و بر اين باور است كه در اين سيصد سال، بيش از شصت تن از خاورشناسان درباره سعدي و آثار او سخن گفته و از ديدگاهي به سعدي پرداخته‌اند. او معتقد است كه: «مهم‌ترين وظيفه شاعر بازشناسي نياز جامعه است و سعدي اين نياز را باز شناخته بوده و مي‌دانسته است كه اگر روزگار فردوسي به اثر حماسي چون شاهنامه نياز داشته، روزگار او اثري چون بوستان مي‌طلبيده است».

«بوستان جلوه‌گاه نبوغ سعدي در سخنوري، اخلاق آموزي و دين ورزي است». بوستان هم زبان مردم است و هم هنر استاد.

اين اثر سترگ و ماندگار پيوسته از زمان سُرايش مورد اقبال بسياري واقع گرديده  و با پيدايش صنعت چاپ و رونق فني ترجمه، گستره جهاني يافت.

 چينيان او را با كنفوسيوس، پاكستانيان با اقبال، ايتالياييان با پترارك و... هم انديشه يافتند.

در سال 1711 ترجمه آزاد بوستان توسط «شاردن» به فرانسوي منتشر ‌شد و برگزيده‌اي از بوستان نيز در سال 1774 توسط التن بورگ به انگليسي ترجمه شد.

اولين چاپ بوستان در كلكلته هند در سال 1824 انجام شده است و اولين چاپ سنگي بوستان در ايران در سال 1247هـ.ق. در تبريز صورت گرفت. مهم‌ترين ترجمه بوستان در زبان‌هاي اروپايي در قرن نوزدهم، توسط «گراف» در سال 1858 صورت گرفته است.

اگرچه اولين نسخه چاپي بوستان در سال 1312هجري شمسي در تبريز و توسط «اسماعيل اميرخيزي» منتشر شد، ولي اولين تصحيح علمي بوستان در سال 1316 توسط استاد «محمدعلي فروغي» صورت گرفت و پس از آن چاپ‌هاي بسياري از جمله: «رستم علي‌اف»، «محمدعلي ناصح»، «نورالله ايران‌پرست»، «محمد خزائلي»، «عبدالعظم قريب»، «خطيب رهبر»، «انزابي‌نژاد» و در سال 1359 تصحيح علمي و دقيقي از بوستان توسط استاد «غلامحسين يوسفي» منتشر گرديد و اگرچه برخي انتقاداتي بر آن روا مي‌دارند، ولي مي‌توان به اجماع سعدي‌پژوهان بهترين نسخه‌هاي بوستان، همان نسخه‌هاي «فروغي و يوسفي» هستند.

بر اساس آمار ارایه شده در این سال، جمعاً 101 عنوان کتاب در شمارگان282350 در رابطه با سعدی منتشر شده است. کل کتاب‌های چاپ اول40 عنوان در شمارگان 107050 است که از این تعداد 5 عنوان در شمارگان7600 پیرامون سعدی است، 2 عنوان در شمارگان 4100 پیرامون کلیات سعدی، 19 عنوان در شمارگان 53900 پیرامون گلستان، 10عنوان در شمارگان 33250 پیرامون بوستان و 4 عنوان در شمارگان8200 پیرامون غزلیات است.

لازم به ذكر است در سال 1387 هيچ كتاب مستقلي پيرامون بوستان سعدي منتشر نشده است و كليه كتاب‌هاي چاپ شده نسخه‌هاي بوستان سعدي بوده است.

واقعيت آن است كه كارنامه تُنك مايه سعدي‌پژوهي جهت رشد و تعالي، نيازمند درك اين ضرورت از سوي دانشكده و بخش ادبيات دانشگاه‌هاي كشور، فرهنگستان زبان و ادب فارسي، آموزش و پرورش، صدا و سيما و پژوهشگران و انديشمندان و دانشجويان است و بي‌ترديد مركز سعدي‌شناسي به تنهايي قادر به تغيير اين روند نيست، اگرچه برگزاري يادروزهاي سعدي، اعلام دهه سعدي‌شناسي، طرح تدوين دانشنامه سعدي و طرح تصحيح كليات سعدي با مشاركت سعدي‌پژوهان برجسته و انتشار سالانه سعدي‌پژوهي، گام‌هايي كوچك در اين روند بزرگ است.

سعديا بسيار گفتن، عمر ضايع كردن است                وقت عذر آوردن است، استغفرالله العظيم