چكيده:

سعدي شيرازي،‌ نخستين شاعر بزرگ فارس است كه از ديدگاهي عميق و همه جانبه نسبت به فرهنگ ايراني برخوردار است و تمامي لايه‌هاي آن را با ديدي هوشمندانه مي‌بيند و در سخنان خود مظاهر فرهنگي مردم ايران و جلوه‌هاي متفاوت آن را به طرزي گسترده و با نمايش دقايق و ظرافت‌هاي رفتاري و كرداري به تجلي مي‌گذارد. اين جلوه‌هاي فرهنگي را مي‌توان در گلستان با لايه‌هاي طبقاتي آن از پادشاه تا درويش و با همه ابعاد نيك و بد آن و در بوستان در ترسيم دنياي آرماني و مطلوب فرهنگي و اجتماعي سعدي و در اشعار غنايي در لابه‌لاي عواطف و احساسات شاعر بازيافت. در اين مقاله كوشيده شده تا ضمن بررسي جلوه‌هاي گوناگون اين عناصر به ارتباط سعدي با هر يك از اين ويژگي‌ها پرداخته شود.

كليد واژه: سعدي، شيراز، فرهنگ، گلستان، بوستان، اشعار غنايي.





ملك‌الكلام‌ و افصح‌ المتكلّمين‌، سعدي‌ شيرازي‌ (606ـ690هـ.ق.) كه‌ او را بزرگ‌ترين‌ سخن‌سراي‌ ايران‌ پس‌ از فردوسي ‌دانسته‌اند، نخستين‌ شاعر بزرگ‌ فارس‌ و اندیشمندی است که از دیدی عمیق و همه جانبه نسبت به فرهنگ ایرانی برخوردار است و از سطح تا اعماق آن را می‌شناسد و با دیدی هوشمندانه آن را با زبانی ساده که برآیند تجربه‌ها و تفکرات اوست، در شعر و نثر خود به تماشا می‌گذارد. بنابراین طبیعی است که در سخن وی، مظاهر فرهنگی مردم ایران و جلوه‌های متفاوت و متمایز آن، به طرزی گسترده و معنی‌دار و با نمایش دقایق و ظرافت‌های رفتاری و کرداری، در تجلی باشد. اين نكته در خور توجه است كه سعدی چگونه می‌تواند در یک حکایت ظاهراً کم‌اهمیت و به طرزی طبیعی و ساده، مایه‌هایی بزرگ فرهنگ قومی خود را به عنوان مایه‌ای برای اندیشیدن و دریافتن و به کار بردن به خوانندگان خود عرضه کند و در عین حال، روحیات فردی و اجتماعی خود را نیز نشان دهد.

جلوه‌های فرهنگی در آثار مختلف سعدی

به نظر می‌رسد که سعدی عالماً عامداً، این فرهنگ را با لایه‌های طبقاتی آن، در گلستان، به تماشا می‌گذارد و درآنجاست که جلوه‌های فرهنگی جامعه را که به همه گروه‌های اجتماعی مربوط است و سعدی به انتقال آن به نسل‌های آینده علاقه‌مند است، در شعر و نثر گلستان در جلوه می‌بینیم و همة ابعاد نیک و بد و مثبت و منفی آن را مشاهده می‌کنیم و جالب آن است که سعدی با واقع‌نگری و شیوة بیان منسجم و کوتاه و روشنگر خود، هیچ گروهی را از مشاهدة سیمای واقعی خود محروم نمی‌گذارد و به همگان نیش و نوش واقعیت را می‌چشاند و بدین ترتیب است که از پادشاه تا درویش، در گلستان فرصت می‌یابند تا تصویر مثبت یا منفی فرهنگی خود را بنگرند و از دیدن آن متنبه شوند.

«یکی... محمود سبکتکین را به خواب دید که جملة وجود او ریخته بود و خاک شده مگر چشمان او که هم‌چنان در چشمخانه همی گردید و نظر می‌کرد... درویشی به جای آورد و گفت: هنوز نگران است که ملکش با دگران است.» (سعدي، 1383: 12ـ11).

اما سعدی، در بوستان، علاوه بر آنچه درطرح واقعیات فرهنگی در گلستان انجام می‌دهد، به ترسیم دنیای مطلوب فرهنگی و اجتماعی خود می‌پردازد و جامعة فرهنگی آرمانی خود را معرفی می‌کند و مردم را آنچنان که خود آرزو می‌کند، می‌خواهد:









اما در اشعار غنایی سعدی که برآمده از احساسات شخصی و عواطف فردی و «من» شاعراست، ناخودآگاهِ سعدی، بیش از حکمت و خردورزی آگاهانة وی در کار است و آنچه در آنجا مطرح می‌شود، برآمده از فرهنگی است که خودجوشانه و طبیعی، بر اندیشه‌های شاعر حاکم است و ریشه در طبیعت و خاستگاهای خانوادگی، فرهنگی و قومی او دارد که شاعر، به نیروی آنها می‌تواند آزادانه و رها، عنان عقل و حکمت و مصلحت و شایست نشایست‌های معمول در بوستان و گلستان را از گردن اندیشه بردارد و به آن گونه افکار و اندیشه‌ها، فرصت بروز و ظهور ببخشد. بنابراین در بخش اشعار غنایی سعدی که به لحاظ کمّی، بیشترین میزان سخن سعدی را دربردارد، ما به تجلیات فرهنگی طبیعی‌تر و تراوش‌های ناپالوده‌تر ذهن شاعر، دسترسی بیشتری داریم، شاعر در این بخش از اشعار خود، ناآگاهانه و به طرزی طبیعی، رفتار و کردار فردی شیرازی را که در سنین و اوضاع و احوال متفاوت روزگار، در محیط اجتماعی فارس و شیراز و با آداب و رسوم و نگرش‌های عامة مردم این دیار بزرگ شده است، به نمايش می‌گذارد و زلال فرهنگ خانوادگی و شهری خود را در روابط اجتماعی و عاشقانه‌ای که در سخنش در جریان است، نشان می‌دهد و در نتیجه، خواننده از خلال سخن وی درمی‌یابد که شیراز، برای سعدی، تنها یک جغرافیا نیست، بلکه معرّف فرهنگی ویژه با خصلت‌های زنده و پایداری است که انسانی والا چون سعدی را می‌پرورد و همة عمر وی را شیفته و بی‌قرار خود می‌سازد و شعر و نثر و دیگر آثارش را در تحت تأثیر مداوم خود قرار می‌دهد.

«شیراز» در شعر و نثر سعدی، یکی از پربسامدترین واژگان شعر اوست که بیش از 45 بار در دیوان او تکرار می‌شود و محور بیان حقیقی یا استعاری بسیاری از حوادث و ویژگی‌های فرهنگی این شهر و مردم آن قرار می‌گیرد و این امر در همة آثار وی بیش و کم، مشهود است، اما به کار بردن 18 بیت به گویش محلی و قدیم شیراز در مثلثات سعدی2 علاوه برآنکه تسلط شاعر را بر زبان مادری و غیررسمی شهرش که در آنجا بزرگ شده، نشان می‌دهد، کاربرد آن می‌تواند دلبستگی درونی سعدی را نسبت به شیراز و فرهنگ و آداب و رسوم و لهجه مردم آن دیار، به خوبی اثبات کند و آن لهجه را در کنار دو زبان رسمی فارسی و عربی تشخصی مهم ببخشد. در مقایسة مثلثات سعدی با مثلثات حافظ به این نتیجه می‌رسیم که غزل مثلث حافظ 7 سطر دارد با 7 مصراع عربی، 6 مصراع به گویش شیرازی و 3 مصراع فارسی که به صورتی نامرتب در تنة شعر به هم آمیخته است. بنابراین می‌توان گفت با آنکه سعدی بسیار بیش از حافظ به دور از شیراز زیسته است، اما تعداد اشعار او دربارة شیراز و اشارات او به طبیعت، آداب و رسوم و میراث‌های فرهنگی مردم شیراز، به مراتب بیشتر از حافظ است که همة عمرش را در شیراز گذرانده است، حتی کمیّت مثلثات وی نیز، از مثلثات حافظ بیشتر است. به علاوه سعدي در گلستان نيز بيتي به گويش شيرازي کهن آورده است؛ آنجا که حکايت پيرمردي را بازگو مي‌کند که به او گفتند: «چرا زن نکني؟» گفت: «با پيرزنانم عيشي نباشد». گفتند: «جواني بخواه، چون مکنت داري». گفت: «مرا که پيرم، با پيرزنان الفت نيست؛ پس او را که جوان باشد، با من که پيرم، چه دوستي صورت بندد؟»





«پير هفتاد ساله جواني مي‌کند، چشم خشکيده (= کور) مگر به خواب چشم روشن را ببيند!»

همچنین سعدي در باب هشتم بوستان نيز واژه‌اي شيرازي به کار برده است:





هم‌چنین، سعدی در بسیاری موارد خود را شیرازی، سعدی شیراز یا سعدی از شیراز می‌خواند، در حالی‌که حافظ همه جا حافظ است و اگر چه به شیراز می‌نازد، اما «حافظ شیرازی» را به کار نمی‌برد:









سعدی در آثارغنایی خود، دیگر در سیمای فردي که درس خواندة نظامیه و عالم و مجلس‌گوی و فقیه و واعظ است، کسی که سرد و گرم روزگار چشيده و تجربه اندوختة روزگار است، ظاهر نمی‌شود، بلکه سخنگوی صادق عواطف و احساسات و ناخودآگاه فرهنگی خویش است که ذوق شیراز او را به خود واقعی‌اش باز می‌گرداند و با این بازگشت، کودکی و نوجوانی و گذشتة دور خانوادگی و زندگی در دورانی طلایی از عمر خود را تداعی و احیاء می‌کند و از همة آنچه به دور از شیراز بر او رفته است، پشیمانی می‌جوید و بازگشت او به شیراز، بدین معناست که سعدی به قول خودش، به سرزمین احـرار یا فرهنگی که خانه زاد آن است، یا به عبارت دیگر به خویشتن خویش، بازمی‌گردد.

شیراز فرهنگی سعدی

هنوز واقعاً بر اهل تحقیق مسلّم نیست که فوران ذهن خلاق سعدی در نثر و نظم، از چه زمانی آغاز شده است و شعرهای دوران آغاز شاعری وی، پیش از دوران مهاجرت از شیراز و بازگشت او به شیراز، کدام است و آثار عربی وی در چه دورانی از سفر و در کدامین سرزمین‌ها سروده شده است و قالب‌های شعر و نثر وی، چه ارتباط معنی‌داری با دوران زندگی وی در شیراز یا مهاجرت دارند؛ اما آنچه مسلّم است این است که بازگشت سعدی به شیراز را می‌توان نقطة عطف بزرگ زندگی شاعر و آغاز دوران سکون و آرامش و شهرت و مسندیابی به حق وی در صدر مجلس نظم و نثر در زبان و ادبیات فارسی دانست که سبب می‌شود شاهکارهای ادبی او؛ بوستان و گلستان در سال‌های 655 و 656 هجری در شیراز خلق شود، ولی غزلیات وی که مبیّن عواطف و احساسات و ناخودآگاه شخصی شاعر هستند، دارای تاریخ و مکان سرایش معینی نیستند، امّا مضمون آنها در شناخت فرهنگ و روحیات شخصی سعدی، در ارتباط با زاد بومش شیراز، بسیار راه گشاست. به عنوان مثال در ضمن غزل ـ قصیده‌های سعدی، به شهرآشوبی زیبا برمی‌خوریم که «بازگشت به شیراز» عنوان دارد و از کلمه به کلمة آن، دلبستگی شدید به شیراز و محیط و مردم آن و دلزدگی از دوری از این شهر مادر بوم، که آن را شهر عزیزان کریم، دریای گهر و دیار اهل هنر می‌نامد، دیده می‌شود:





این نوع شیفتگی به شهر و دیار، در بوستان سعدی هم که قدیم‌ترین اثر تاریخ‌دار اوست و در سال 655 هجری سروده شده، دیده می‌شود و شاعر در سبب نظم کتاب، پس از اشاره به سفرهای دور و دراز خود، تولّای مردم این بوم پاک را دلیل بازگشت خود به شیراز می‌داند و می‌سراید:





در مقدمه گلستان هم که درآغاز اردیبهشت ماه سال 656 هجری قمری در شیراز نوشته شده، همین دلبستگی را با ستایشی همه جانبه و شاید اغراق‌آمیز از فضای فرهنگی شیراز دوران ورود خود به این شهر، بروز می‌دهد که بیش از آنکه بتوان آن را تعارف‌آمیز دانست، می‌تواند بیان‌کنندة اوج احترام و عشق سعدی به شیراز و فرهنگ و هنر و میراث ادبی و فرهنگی آن در روزگار مقارن با ورود وی به شیراز باشد، آنجا که می‌گوید: «فکیف در نظر اعیان حضرت [شیراز] خداوندی عزّ نصره که مجمع اهل دل است و مرکز علمای متبحّر، اگر در سیاقت سخن دلیری کنم، شوخی کرده باشم و بضاعت مُزجاة، به حضرت عزیز آورده و شَبَه در جوهریان جوی نیارد و چراغ، پیش آفتاب، پرتوی ندارد و منارة بلند، بر دامن کوه الوند پست نماید.... نخل‌بندی دانم، ولی نه در بستان، شاهدی فروشم، ولی نه در کنعان،... اما به اعتماد سِعَت اخلاق بزرگان که چشم از عوایب زیردستان بپوشند و در افشای جرایم کهتران نکوشند، کلمه‌ای چند به طریق نوادر و امثال و شعر و حکایات و سير ملوك ماضي ـ رحمهم الله ـ در این کتاب درج کردیم و برخی از عمر گرانمایه، بر او خرج،... ایزد تعالی‌ و تقدّس خِطة پاک شیراز را به هيبت حاكمان عادل و همّت عالمان عامل تا زمان قیامت در امان سلامت نگه‌داراد.» (سعدي، 1383: 3).

در ضمن قصاید فارسی سعدی نیز، شهر آشوب کوتاهی وجود دارد که شاعر در آن، شیراز را بهشت روی زمین، تختگاه سلیمان، حضرت راز، مدفن هزاران پیر و ولی که کعبه آنان را طواف می‌کند، شهر نیک مردان، قبّـﺔالإسلام و بالاخره شهباز شهرها می‌خواند:






ولی سعدی در غزلیاتش، بیش از دیگر قالب‌های شعرش، ستایشگر شیراز، مردم، طبیعت و بزرگان علم و ادب و فرهنگ این دیار است و حتی ستایش‌های سعدی از کلام و سخن خویش نیز به نوعی با شیراز و مردم با ذوق و سخن ‌سنج آن پیوند می‌یابد. سعدی باد صبح و خاک شیراز را آتشین و شورانگیز می‌شمارد که آتش عشق را شعله‌ور می‌سازد و در هر کس که بگیرد، آرام و قرار از وی می‌رباید:





و طبعاً همیشه دعاگوی این شهر و مردم آن است و این دعا را در جاهای دیگر نیز تکرار می‌کند:





و در اشعار عربی خود نیز شیراز و فارس را از دعا فراموش نمی‌کند:





شیراز، نماد خانواده و هویت سعدی

شیراز، زادگاه سعدی است و در هر فرصتی با افتخار، انتساب خود را به این شهر خاطر نشان می‌سازد: «گفتم ای پسر خوارزم و ختا، صلح کردند و زید و عمرو را همچنان خصومت باقی است، بخندید و مولدم پرسید. گفتم: خاک شیراز. گفت: از سخنان سعدی چه داری؟ گفتم:





سعدی خود را پروردة شیراز و بلبل این شهر می‌داند که از معدن شیراز برخاسته است:





 و خاک مشکبوی شیراز را دوست دارد:





و معشوق او در این خاک عنبرین با زلف پریشان و چشمانی خمار که بامدادان از خواب نوشین برخاسته، دیدنی است:





پدر سعدی

شیراز، خانة سعدی است که همة عهد خردی و نوجوانی و دوران پیری خود را در آن به سر برده است و یادآور پدر، مادر و خانوادة اوست که با همة فراز و فرودهای زندگی وی پیوند خورده است و «پدر» این خانواده نقشی بسیار احترام‌آمیز و سنجیده دارد. آنکه چنین می‌نماید که پدر سعدی در خدمت ملوک و بزرگان شیراز و شاید از صاحب‌منصبان آن شهر بوده و سعدی در قطعه‌ای که متأسفانه معلوم نیست دربارة چه کسی است، بدان اشاره دارد:




 اما هرگز به صاحب جاهی پدر نمی‌نازد، بلکه «پدر» در سخن وی، علاوه بر مفهوم متعارف و معمول خانوادگی آن، در معانی وسیعی چون یک عالم متقی، یک خردمند، دانای حکیم با سعة صدر فراوان به کار می‌رود و به همین جهت، گاهی حضور «پدر» در حکایات سعدی کافی است که شیراز را به خاطر خواننده بیاورد، عهد خردی سعدی را تداعی کند و نشان دهد که داستان در این شهر اتفاق افتاده است.

در گلستان حکایت‌هایی وجود دارد که «پدر»ی خردمند در آنها نقشی مهم دارد و در اغلب آنها می‌توان تصور کرد که مراد پدر خردمند، خود سعدی است که همه قبیلة وی عالمان دین بودند و به نظر می‌رسد که در بسیاری از حکایات سعدی «خردمند»، «دانا» و «عالم» وصف دیگر «پدر» خود او باشد و هر جا که سعدی می‌خواهد حکایتی پندآمیز از پدر خویش و روزگار طفلی و صباوت خود بیان کند، آن را از قول خردمند، حکیم یا دانایی نقل می‌کند که مسلّماً در کودکی برای سعدی مظهر کمال و خرد کامل بوده است. به حکایت‌های زیر از گلستان بنگرید که در هر یک می‌توانید «سعدی» کودک یا نوجوان را در محضر پدر خردمندش ببینید:





و هنگامی که سعدی در گلستان، حکایت حکیمی را که پسران را پند می‌دهد، نقل می‌کند، ناخودآگاه پندهای پدر دانش‌پرور خود را به خاطر می‌آورد: «حکیمی پسران را پند همی داد که جانان پدر هنرآموزید که ملک و دولت دنیا، اعتماد را نشاید و سیم و زر در سفر بر محلّ خطر است. یا دزد به یکبار ببرد، یا خواجه به تفاریق بخورد، اما هنر چشمة زاینده است و دولت پاینده و هنرمند هر جا که رود، قدر بیند و بر صدر نشیند:





و در حکایت زیر که صریحاً به زندگي سعدی مربوط است، پدرش را با آنچنان منزلت روحانی و باز یافتگی فرهنگی توصیف می‌کند که در مقام شب خیزی و تعبّد و حسن نظر، به مقام عارفان بزرگ و رفتارهای آنان شبیه می‌سازد: «یاد دارم که در ایام جوانی متعبّد بودمی و شبخیز و مولع زهد و پرهیز. شبی در خدمت پدر رحمـﺔ‌الله‌ علیه نشسته بودم و همه شب دیده بر هم نبسته و مصحف عزیز بر کنار گرفته و طایفه‌ای گرد ما خفته. پدر را گفتم: از اینان یکی سر برنمی دارد که دوگانه‌ای بگزارد؟ چنان خفته‌اند که گویی مرده‌اند. گفت: ای جان پدر! تو نیز اگر بخفتی، بِهْ که در پوستین خلق افتی؛





طبیعی است که از دست دادن چنان پدری، برای سعدی، دردی بزرگ و داغی همیشگی به شمار می‌آید و «درد یتیمی» به درد همیشگی وی بدل می‌گردد و سبب می‌شود تا نسبت به یتیمان عاطفتی بی‌نهایت داشته باشد و این حالت را در بوستان و گلستان، بروز دهد و به تصویر کشد:





مادر، سرچشمة محبت زلال سعدی

مادر، برای سعدی بیش از آنکه زنی باشد که فرزندی را زاده و وی را بزرگ کرده است، با اعتبار فرهنگی و عاطفی ویژه‌ای تعریف می‌شود که بار فرهنگی آن بسیار بیشتر از معنای عاطفی و متداول آن است. به علاوه، یاد مادر، نماد کودکی‌ها و جوانی‌های سعدی است و روزگاران خوشِ گم گشتة او، بنابراين مادر نیز به همان اندازة پدر، اما به جهاتی دیگر، برای او بزرگ و بسی محترم است:





و با پدر و مادراست که دوران زندگی کودکانه و کودکی‌های همگان و آداب و رسوم رایج در شیراز، در کلام سعدی به نمايش گذاشته می‌شود:





و حکایت نافرمانی فرزندی از مادر خویش، نشان دهندة عشق وصف‌ناپذیر سعدی به مادر است:





که همین حکایت را با عباراتی دیگر در گلستان مکرر می‌کند: «وقتی به جهل جوانی، بانگ بر مادر زدم. دل آزرده به کنجی نشست و گریان همی گفت: مگر خُردی فراموش کردی که درشتی می‌کنی؟





معشوق شیرازی، نماد عشق سعدی به شیراز

سعدی و شیراز و عشق، از هم جدایی‌ناپذیرند. سعدی، شیراز را شهرِ یار و دلدار خود می‌شناسد و بسیاری از غزلیات عاشقانة وی، در ستایش یاری شیرازی است که فارغ از نظربازی‌ها و دل مشغولی‌های دوران جوانی شاعر، در شعر و نثر سعدی منعکس می‌شود و رنگ و منشی واحد و یگانه ندارد، اما گاهی تا عشقی روحانی و عارفانه اوج می‌گیرد. سعدی به طور کلی در اشعار دوران دوری از شیراز، شوریده‌ای است در غربت که یاد یار و دیار لحظه‌ای او را رها نمی‌کند و اشعار فراقی وی، همه حکایت از این دارند که او از سکونت در غربت، دل زده است و چون صورتی بی‌جان، در آنجا زندگی می‌کند، و پیوسته چشم به راه پیکی، نامه‌ای یا پیامی است که چون نمی‌رسد، از نسیم می‌خواهد تا از شیراز بگذرد و از یار برایش خبری بیاورد:





غزل‌های فراقی سعدی همان‌هاست که در آنها به نحوی از فراق یار و شیراز می‌نالد ویا به دلیلی، به یاد این شهر و مردم آن و دل‌بستگی‌ها و ریشه‌هایش در این دیار می‌افتد:





امـا روزگاران خـوش بازگشت بـه شیـراز، با شـکفتگی بیشـتر طـبع خـلاق و شـهـرت همـه‌گیر وی همـراه اسـت و شـادی و طـرب از آن می‌تراود. پـیوند خوردن نام سعدی با شـیراز، شهـرت ایـن شهر و نام او را جهانـگیر می‌سازد. در این دوران است که شیـراز با جـاذبه‌های خاص خـود، شـور و عـشق سعدی را بیـش از پیـش برمی‌انگیزد:









این دوران، روزگارخوش وصال یار به شمار می‌آید و با شور و شرهای فراوان سعدیانه، همراه است. و یار برای وی شیراز را مشکین می‌سازد و بی‌او زندگانی برای سعدی ذوق و نشاطی به همراه ندارد:





معشوق شیرازی، در بازگشت سعدی به شیراز، همان کسی است که در هر جای این شهر که قدم نهاده باشد، سعدی خاک پای او را در چشم می‌کشد:





و عشق این یار است که به سعدی اجازه نمي‌دهد که پا از شیراز برون بگذارد:





و یار شیرازی سفر کردة وی که در زیبایی از همگان ممتاز است، کاروانی است از شکر که به شیراز وارد می‌شود:





در اشعار عربی سعدی نیز آهو چشمی است که دل از شاعر می‌رباید:





شیراز و عشق سعدی به فرهنگ و هنر و ادب آن

 سعدی از اینکه شیرازیان در روزگار اتابک مظفرالدین سلجوق شاه، در امن و امان وآرامشند، بسیار شاد است:





او خود را غلام شاعران شیرازی معشوق می‌خواند:





و می‌داند که خوش سخنی، موجب جاودانگی اوست:















عشق سعدی به طبیعت شیراز

طبیعت شیراز به ویژه در بهاران، ازعوامل دیگر شیفتگی سعدی به این شهر است خاصه که با دیدار یار همراه باشد:









عشق سعدی به آثار و مآثر و مظاهر فرهنگی شیراز

سعدی به همة مظاهر فرهنگی شیراز از رجال و بزرگان و نام‌آوران و مکان‌های تاریخی و محلات شیراز دلبستگی فراوان دارد و گاهی به آنها سوگند یاد می‌کند.

1. مصلای شیراز

«یکی از ملوک پارس، نگینی گرانمایه بر انگشتری بود، باری به حکم تفرّج با تنی چند خاصان، به مصلّای شیراز برون رفت. فرمود تا انگشتری را بر گنبد عضد، نصب کردند....» (سعدي، 1383: 79).

2. مسجد آدینه و سرای اتابک

«فی‌الجمله شبی خلوتی میّسر شد. قاضی از تنعّم نخفتی و به ترنّم گفتی:





3. خاندان بوبکر سعد و آبادی شیراز در دوران سعدی









4. روزبهان و تربت وی





دلگیری‌های سعدی از شیراز

دلگیری‌های سعدی از شیراز، در مقایسه با عشق وی بدین شهر، چندان برجسته نیست و به نظر می‌رسد که از مقوله رنجش‌های معمول در زندگی اجتماعی است که رقیبان، حسودان، غیبت‌کنندگان و مدعیان، همیشه در کار آزار دیگرانند، اما مهم‌ترین دغدغه‌های وی‌، بیش از آنکه به مردم و دلبستگی‌های او مربوط باشد، از فقر و سختی‌های آن مایه می‌گیرد:





 و گاهی از اینکه قدر سخنش در این شهر شناخته نیست، می‌نالد چنانکه این دلگیری را در قصیده‌ای در ستایش صاحبدیوان بیان می‌کند:





در تصاویری که سعدی از شیراز عصر خود و کنش‌ها و واکنش‌های عاشقانة خود در این شهر دارد‌، ناخودآگاه به تبیین روحیات اجتماعی مردم این شهر، به ویژه خانواده و دوستان و طبقات مختلف اجتماعی این شهر می‌پردازد و فرهنگ حاکم بر اخلاق و رفتارهای معاصرانش را به تصویر می‌کشد. در اینجاست که می‌بینیم عاشقی چون سعدی،‌ در شیراز این روزگار، در معرض‌ طعن‌ و ستيز حسودان‌، عاقلان‌ و دانايان‌، رقيبان‌ و ملامتگران‌ است‌ و «عشق‌» با رسوايي‌ و انگشت‌نما شدن‌ و در زبان‌ مردم‌ افتادن‌، توأم‌ است‌ و «عشق‌» يك‌ عمل‌ غير معمول‌ و عشق‌ ورزيدن‌ ماية‌ پشيماني‌ و رنج‌ و پريشاني‌ به‌ حساب‌ مي‌آيد و طبعاً يك‌ خرق عادت‌ اجتماعي‌ است‌ كه‌ سبب‌ مي‌شود عاشق‌ را ديوانه‌ و مجنون‌ بشمارند و عاقلان‌، عشق‌ را برخلاف‌ عقل‌ و مصلحت‌ بدانند كه‌ مستوري‌ و ناموس‌ و تقوا و زهد و پرهيز را بر باد مي‌دهد و از همين‌ جاست‌ كه‌ مي‌بينيم‌ همه‌ ناصحان‌ و صوفيان‌ و عاقلان‌ و دانشمندان‌ و فقيهان‌«عاشق‌» را از عشق‌ ورزي‌ باز مي‌دارند.





عاشقي‌ چون‌ سعدي‌ از دوستان‌ و آشنايان‌ به‌ ظاهر دانا نيز در رنج‌ است‌:









آنان‌ عشق‌ پنهاني‌ را ماية‌ خونين‌ دلي‌ مي‌دانند و عاشق‌ را از آن‌ بر حذر مي‌دارند:









و دشمنان‌ نيز به‌ طور طبيعي‌، او را ملامت‌ مي‌كنند:





اما سعدي‌ هم‌ اين‌ عيب‌‌جويي‌ها و ملامت‌ گري‌ها را «عوامانه‌» مي‌خواند و عشق‌ ورزي‌ را هنر خود مي‌داند:





سعدي‌ در اين‌ ميان‌، چاره‌ را در انزوا و در بستن‌ بر روي‌ خود مي‌يابد:









سعدي‌ در غزليات‌ عاشقانه‌ خود از دست‌ گروهي‌ مي‌نالد كه‌ به‌ نوعي‌ در كار عشق‌ او اخلال‌ مي‌كنند يا او را آرام‌ نمي‌گذارند، اينان‌ عبارتند از:

1. آسودگان‌ ساحل‌نشين‌





2. بدگويان‌ بدفرجام‌





3. بي‌بصران‌





4. خطا بينان‌





5. دشمنان‌





6. سرزنش‌ كنندگان‌





7. سلامت‌طلبان‌ و پارسايان‌ سلامت‌ خواه‌









8. طعنه‌ زنندگان‌





9. فقيهان‌





‌10. كامجويان‌





11. كوتاه‌ نظران‌ خودپرست‌









12. خودپرستان‌





13. مدعيان‌





14. ملامت‌ كنندگان‌









15. ناصحان‌





.............................
پي‌نوشت:

1. همة شماره‌های سمت چپ اشعار برگرفته از متن کامل دیوان شیخ اجل مصلح‌الدین سعدی شیرازی، به کوشش دکتر مظاهر مصفّا، است.

2. مثلثات به شعرهايی گفته مي‌شود که شاعر در سرودن آن از سه زبان یا دو زبان و یک گویش محلی استفاده می‏کرده‏ و نمونه‏های بارز آن مثلثات سعدی و دو غزل مثلث از حافظ و شاه داعی است که شادروان‏ محمد جعفر واجد شیرازی چند سال پیش فاضلانه به تصحیح و شرح و ترجمة آنها پرداخت. ← انواع شعر فارسی، تألیف دکتر منصور رستگارفسایی، انتشارات نوید شیراز، چاپ دوم و نيز: ← واجد شیرازی، محمد جعفر، مثلثات سعدی، یغما، شمارة 239مرداد ماه 1347، ص 259 به بعد / دکتر جعفر مؤید شیرازی، مثلثات سعدی، حافظ و شاه داعی شیرازی، مهر، شمارة 367، 1357 / دکتر علی اشرف صادقی، گویش شیرازی، دانشنامه فارس / مجموعه مقالات دکتر نوابی، متن و حاشیه، ص 213 تا 215. هم‌چنین رجوع شود به مقاله «لهجة شیرازی تا قرن نهم» و نیز «زبان مردم شیراز در زمان سعدی‏ و حافظ» ص 213 و 236 مجموعه مقالات دکتر نوابی با مقدمه «نوید دیدار» از محمدجواد واجد.


...........................
منابع:

1. سعدي، مصلح‌بن عبدالله (1383). متن كامل ديوان شيخ اجل سعدي شيرازي، به كوشش مظاهر مصفا، تهران: روزنه.