چكيده:

سعدي اهل عرفان است و اين عرفان عشق است، يعني امري كه در غزليات او موج مي‌زند و خاستگاه انديشه و بيان او مي‌شود. او با عشق تمام اسرار وجود را رصد مي‌كند و برايش راه وصول به حقيقت است. سعدي عشق اين سري و عشق آن سري را توأمان دارد و به جايگاهي مي‌رسد كه اين دو به وحدت مي‌رسند. اگرچه برخي مضامين اين عشق را زميني دانسته‌اند، اما او عارفي است كه در سرتاسر غزل‌هايش به تبيين عشق الهي پرداخته و بر همين اساس است كه به نزاع هميشگي ميان عقل و عشق با توجهي خاص نگريسته است. در اين مقاله كوشيده شده تا ضمن بررسي ويژگي‌هاي عشق الهي در غزليات سعدي، به عرفان شناختي سعدي در اين عرصه پرداخته شود.

كليد واژه: غزليات سعدي، عشق الهي، عقل و عشق.

چندي پيش براي شركت در يك كنگره بزرگ سفري به هند داشتم. دو استاد بسيار معروف هندي كه استاد دانشگاه شيكاگو بودند نيز در اين كنگره حضور داشتند. وقتي كه متوجه شدند كه من ايراني هستم، بسيار خوشحال شدند؛ چرا كه سال‌ها مترصد بودند كه يك ايراني را پيدا كنند. پس شروع كردند به خواندن شعر سعدي و حافظ. و يك مسئله عجيبي را مطرح كردند و گفتند كه ما اين‌ها را در دبستان خوانده‌ايم. گفتند كه اشعار زيادي از بوستان و گلستان و غيره حفظ مي‌كرديم و تا سن 30ـ40 سالگي نمي‌دانستيم كه اين‌ها ايراني هستند و خيال مي‌كرديم كه شاعران هندي هستند. يعني شعر ، ادب، فرهنگ فارسي، فرهنگ ايراني آنچنان قوي است كه جزو هويت ملي ملت‌ها شده است از تاجيكستان گرفته تا هند. در دوران دبستان به ما قرآن ياد مي‌دادند و گلستان را املا مي‌كردند و حالا چه بخواهيم و چه نخواهيم، اين متون جزو هويّت فرهنگي ماست و خوشا به حال شيرازيان.





خوشا به شيراز كه اين دو شاعر را كه از شعراي بزرگ دنيا هستند، در دامن خود پرورانده است. من هميشه از خود سؤال مي‌كنم كه اين چه فرهنگ و چه شهري بوده كه توانسته است در كمتر از يك قرن چند شاعر بزرگ، كه بزرگ‌ترين آنها بي‌شك سعدي و حافظند، به منّصه ظهور برساند؟ بي‌شك، اين فرهنگ، فرهنگ عظيمي بوده است، ولي بنده به يك نكته اشاره مي‌كنم كه به نظر من قابل توجه است و آن، اين است كه چرا مانند شاعران بزرگ ما در هيچ جاي دنيا ظهور نكرده‌اند؟ امري كه در فرهنگ ما و در شعر ما اتفاق افتاد و در هيچ جاي دنيا نظير ندارد، اين است كه شاعران ما يا عارفان بزرگي هستند، در واقع از (بزرگ‌ترين عرفاي دنيا هستند) يا حكيمند. همانند حكيم نظامي. بيخود اين لقب حكيم نظامي و حكيم فردوسي را به آنها نداده‌اند. چرا ما در انگلستان و هند حكيم شاعر نداريم؟ البته ما در هند منظومة مهابهارتا داريم كه مـنظومه‌اي آكنده از حكمت است قدري حكمت و منظومه دارد، ولي اين استثناست، قاعده نيست، ولي در فرهنگ ما قاعده است كه حكما و شعراي بزرگ ما حكيم و عارف بودند و آنهايي كه حكيم و عارف نبودند، هيچ عظمتي به دست نياوردند نه دقيقي و نه فرخي و نه امثال ايشان. بنده اين امر را اين‌گونه توجيه مي‌كنم كه در واقع شعر در سرزمين وحي قرآني با حكمت و عرفان متصل مي‌شود. همين‌طور ما بايد بين هنر جديد و هنر اسلامي و هنر ديني فرق بگذاريم. هنر ديني، هنر در سرزمين وحي است. حالا وحي چه خصوصياتي دارد؟ از خصوصيات وحي تعليم حكمت الهي در عميق‌ترين ابعاد آن است. همه جا در وصف حضرت رسول(ص) تعليم كتاب با حكمت آمده است «يُعَلِمُهم الكِتابَ وَ الحِكمَه». قرآن از اين لحاظ زيباترين كتاب است و معجزه است و بنابراين ما شاعراني داريم كه از لحاظ بيان متأثر از قرآنند. يعني بيان آنها زيباترين بيان است. حالا اگر ما بگوييم كه كلام آنها معجزه نيست، ولي شبيه به معجزه است، سخن درستي است. كلام حافظ و سعدي حكمت است كه به زيباترين زبان يعني زبان شعر بيان شده است. «يعلمهم الكتاب و الحكمه» نه تنها درباره حضرت رسول(ص)، بلكه درباره حضرت عيسي و خيلي از پيامبران ديگر، لفظ كتاب با حكمت بيان شده و حكماي ما توانسته‌اند اين حكمت را با زبان استدلال بيان كنند و هنرمندان ما اين حكمت را در زبان هنر بيان كردند. شاعران ما اين حكمت الهي را در قالب زيباترين بيان يعني زبان شعر بيان كردند.

بنابراين اين حكمت قرآني مي‌تواند در زبان شعر هم بيان شود و اگر در زبان شعر بيان شود، بسيار عظيم است؛ براي اينكه آن زيبايي كلام را دارد. «خير الكلام ما قَلَّ وَ دَّل» حكمت را از باطن وحي مي‌گيرد و انصافاً عرفا و حكماي ما در اين باره بي‌نظير هستند. هم حكماي ما در حوزه حكمت اين كار را كردند و هم هنرمندان ما در حوزه هنر و هم شاعران ما در حوزة شعر يعني همه اين‌ها با الهام گرفتن از وحي الهي بدين مهم دست يافتند، اما امروزه متأسفانه وقتي صحبت از اين بزرگان مي‌شود، به جنبة عرفاني و حكمي آنها توجه نمي‌شود و فقط به جنبه شعري آنها اكتفا مي‌شود. اين درست نيست. من هميشه مي‌گويم هر وقت شما از اهل ادب براي ايراد سخن، دعوت مي‌كنيد، از اهل حكمت هم دعوت كنيد كه آن جنبه حكمي و عرفاني مغفول نماند كه بسيار عظيم است و اين را هم بايد جزو حكمت بدانيم و حكمت را فقط به فلسفه محدود نكنيم. ادبيات عرفاني ما هم جزو حكمت است و بخش عظيمي از فرهنگ ماست، اما يك مسئله و آن اينكه چرا ما هميشه عشق را براي اين امر مطرح مي‌كنيم؟ وقتي بحث عشق مطرح مي‌شود، هميشه بحث اشعريت به كنار مي‌رود متكلمان همان بحث‌هايي را مطرح مي‌كنند كه اهل فلسفه و فيلسوفان مطرح مي‌كنند. فيلسوفان هم همان بحث‌هايي را مطرح مي‌كنند كه بسياري از عرفا مطرح مي‌كنند. در مسايل ظاهراً با هم شريكند، ولي روش كار آنها با هم فرق دارد. متكلّم چه معتزلي و چه اشعري مانند فيلسوف بحثي از حقيقت عشق بيگانه است. عرفان و حكمت ذوقي از عشق آغاز مي‌شود.

و اما من سؤالم اين است كه چرا ما نظامي را حكيم مي‌گوييم، ولي سعدي را به اين معني نمي‌شناسيم؟ چرا لقب حكيم را براي سعدي نمي‌آوريم؟ يا مثلاً براي فردوسي مي‌گوييم حكيم. آنها واقعاً حكيم بودند و در سخنانشان حكمت بيان شده است. قرآن اين مسئله را زيبا بيان كرده است. در سورة شعراء آمده است: «الشعراء يتبعهم الغاوون» اينان فقط شاعرند و مثل شعراي جاهليت. «الم تر انهم في كل وادٍ يهيمون و انهم يقولون ما لا يفعلون» اما وحي مي‌گويد، «الا الذين آمنوا» حكمت نظري است. «وعملوا الصالحات» حكمت عملي. «و ذكروا الله كثيرا» اين عرفان است. عرفاي ما اين‌ها بودند. كمال عرفان چنانكه گفتم در آنها متجلي شده است. ما حافظ را عارف مي‌دانيم، اما چرا سعدي را عارف نمي‌گوييم، چرا؟ بعضي از مستشرقين سعي كردند كه او را عارف نبينند. يك زماني همه جا اين سوال مطرح بود كه آيا سعدي عارف بزرگ‌تري است يا حافظ؟ چنانكه در درس انشاء مي‌پرسيدند علم بهتر است يا ثروت؟ امروز مي‌گويند علم همان ثروت است. علمي كه ثروت نباشد، علم نيست. علمي كه ثروت بياورد، علم است و علمي كه ثروت نياورد، علم نيست. از بزرگي از همين شيراز نقل شده است كه شعري از سعدي خوانده و گفته است كه سعدي عارف بزرگ‌تري از حافظ است. البته حافظ خيلي عظيم است، برخي اعتقاد داشتند كه سعدي در عرفان بزرگ‌تر از حافظ است. براساس اين عرفان عشق است يعني چيزي كه واقعاً متكلم و حكيم الهي را از حكيم بحثي و فيلسوف به معناي جديد كلمه متمايز مي‌كند عشق الهي است و اصلاً عشق در غزليات سعدي موج مي‌زند. عشق الهي نه عشق زميني. من از تعبير مولانا استفاده كردم و گفتم مذهب عشق و به اصطلاح:





هم در مثنوي و هم در كتاب فيه ما فيه مولانا بحث كرده كه چگونه عشق اسطرلاب اسرار خدا است. شما با اسطرلاب تمام ستارگان را رصد مي‌كنيد. با عشق الهي هم تمام اسرار وجود را رصد مي‌كنند. عشق اسطرلاب اسرار خداست. از تعبير ديگري از مولانا استفاده مي‌كنم چون مولانا اصطلاحي به كار مي‌برد كه خيلي مطالب را ساده مي‌كند. تعبير عشق اين سري و عشق آن سري.







عشق راه وصول است و سعدي بين عشق اين سري و عشق آن سري را جمع كرده است؛ يعني به مقامي رسيده كه اين دو تا يكي مي‌شود و عشق اين سري با آن سري ارتباط دارد. مضمون عشق، موضوع بيشتر غزليات و اشعار سعدي را تشكيل مي‌دهد. كمتر غزلي را در سعدي مي‌توان يافت كه يا دربارة عشق نباشد و يا حداقل يك بيت از آن به موضوع عشق اشاره نكرده باشد. برخي مي‌گويند اينكه معشوقي يا دلبري را وصف كرده است، اين عشق زميني است و بنابراين او عارف نبوده. بالاخره به تعبير امروزي مي‌گويند عشق دنيوي است و سكولار است. در حالي‌كه اين اصلاً درست نيست. خوب عشق اساس وجود است اگر عشق نبود «گر عشق نبودي و غم عشق نبودي» چنانكه در بيت معروف آمده است، اصلاً وجود و هستي نبود «كنت كنزاً مخفياً فاحببتُ ان اعرف فخلقت الخلق لكي اُعرف» اين اساس هستي است. «و هل الدين الا الحب؟» اگر عشق نباشد، دين نيست. ديندار واقعي كسي است كه محّب و محبوب است. حضرت رسول(ص) حبيب‌الله است. يعني حبيب خيلي بالاتر از محّب است. اسوة حبّ الهي است و دين هم جز محبت نيست. «قل ان كنتم تحبون الله فاتبعوني يحببكم الله» كلمه حبّ در قرآن زياد آمده است؛ چنانكه در قرآن به اين آيه اشاره شده است: «قل ان كنتم تحبونَ الله فاتبعوني يحببكم الله». يعني از من پيامبر تبعيت كنيد تا محبوب حق قرار گيريد.

***

و به هر تقدير با اين بيان، عرفان اسلامي با  عرفان‌هاي ديگر فرقي دارد. حالا نمي‌خواهم وارد اين بحث بسيار پيچيده شوم. عارف كسي است كه به مقام فنا رسيده باشد. هر كس بخواهد به مقام وحدت محض برسد و از كثرت بگذرد، احتياج به سير و سلوك دارد. اين سير و سلوك استدلالي و تصوري و ذهني نيست. حالا ما در كتاب چيزي مي‌خوانيم و تصوري در ذهن حاصل مي‌شود. البته خوب است، اما سلوك براي تحقق و رسيدن به مقام حق اليقين است. يعني تا انسان سلوك نكند، ممكن است به علم‌اليقين برسد، ولي خيلي آفت‌ها بر سر راه است كه ممكن است او را به مقصد نرساند، ولي بالاخره در نهايت هم اگر راه درست برود، به علم‌اليقين منتهي مي‌شود. آن وقت به عين‌اليقين و حق‌اليقين نرسيده است. عارف كسي است كه به حق‌اليقين رسيده. اين است كه عرفا علم خودشان را علم تحققي و خودشان را محقق مي‌گويند.













كسي كه به مرتبه علم تحققي و به مرتبه حق اليقين نرسيده باشد، يا به تعبير مولانا محقق نباشد ـ اصطلاحي كه ابن عربي هم در مورد عرفا هميشه محقق مي‌گويد ـ مقلد است. شنيده، ولي نرسيده است. مي‌گويند شنيدن كي بود مانند ديدن و رسيدن.

بعضي از عرفاي اسلامي اعتقاد دارند ـ و اين به نظر من درست است ـ عرفاي اديان ديگر بيشتر به مرحلة فنا مي‌رسند، اما به مرتبه بقا نمي‌رسند. مرتبه بقا مخصوص امت محمدي(ص) است؛ يعني رفتن از مقام كثرت به وحدت. فاني شدن در آن و رجوع به كثرت. مثل حضرت رسول(ص) كه در ميان خلق بود. اَنّا بشر مثلكم اشاره مي‌كند به مخلوق بودن او نه اينكه بشري مثل ما بود. همه مي‌گويند بشري مثل ما بود و اشاره مي‌كنند به جنبه بشري و ناسوتي او، اما به آن «يوحي» توجه نمي‌كنند، نمي‌دانند كه صاحب مقام «يوحي» تمام اين مراحل را طي كرده و رسيده و رفته و به مقام جمع الجمع رسيده است. «مقام جان فزايش جمع جمع است». از مقام جمع كه مقام وحدت باشد، گذشته و به مقام جمع الجمع رسيده است. عارفان هم همينطورند. از آن به مقام «او ادني» تعبير مي‌كنند. در سوره النجم مي‌خوانيم «والنجم اذا هوي ما ضَلَّ صاحبكم و ما غوي و ما ينطق عن الهوي. انْ هو الّا وحي يوحي». همين‌طور تا آخر كه مي‌فرمايد: «ثم دنا فتدّلا و كان قاب و قوسينِ او ادني» پيامبر اعظم صاحب مقام «او ادني» است. مردم مي‌بينند كه ظاهرِ او مثل بشر است و آنها را به شك مي‌اندازد. كفار هم حضرت رسول را مي‌ديدند كه به صورت بشر مي‌رفت و مي‌آمد و غذا مي‌خورد. مي‌گفتند «ما لهذا الرسول يأكل و يمشي في الاسواق». آنها ظاهرش را مي‌ديدند.

سعدي هم مثل كسي كه مي‌رفته و مي‌آمده، سفر مي‌كرده، پند مي‌داده. اين‌ها گمان مي‌كنند كه يك بشر  معمولي است، اما سعدي واقعاً يك عارف الهي است. عارفي كه برگشته به بشريت. براي راهنمايي، ارشاد براي اينكه به ما درس معرفت، آدميت، حقيقت و اخلاق بدهد.

الان من يك چهارم غزليات سعدي را با يك دقت نسبي خواندم. اين اشعار را استخراج كردم. ببينيد عشق او الهي است و عشق مجازي نيست. عاشق خداست و عشق خدا از سراسر وجود او موج مي‌زند.





يعني عالم مثل آينه است كه در آن روي جميل حضرت حق پيداست:





خود تماشا و نظر خيلي معنا دارد. اهل نظر و تماشا، نه ديدن با چشم ظاهر. شما در تمثيل فيثاغورس مي‌خوانيد كه همه به ديدن بازي‌هاي المپيك مي‌روند. بيشتر مردم براي خريد و فروش و بعضي براي كسب مقام مي‌روند، ولي عده بسيار كمي براي تماشا مي‌روند. انسان‌هاي كامل اهل نظر و تماشاگر صحنة وجودندو سعدي به معناي واقعي اهل نظر است چنانكه خود مي‌گويد:





من به عنوان عارف چيزي را مي‌بينم كه ديگران نمي‌بينند؛ پس يك ديدة ديگري بايد باشد نه اين ديدة ظاهري. ديدن و رؤيت غير از نظر است. در قرآن هم بين نظر و رؤيت خيلي فرق هست. نظر در اين دنيا و آن دنيا هست، رؤيت در اين دنياست. وقتي موسي خواست كه خدا را ببيند، جواب آمد: «لن تراني» اما درباره قيامت آمده است: «وجوه يؤمئذ ناضرة * الي ربها ناظرة». (قيامه / 23ـ22).





«علمى كه ره به حق ننمايد، جهالت است». اين علم الهي است و اين حرف فلسفه و حكمت است. علمي كه راه به حق نداشته باشد، بريده باشد بِهْ.





اين عين رضا و تسليم در برابر حق است. به دوستي خودش قسم مي‌خورد.









كسي كه عشق نداشته باشد، به نظر سعدي آدم نيست. عشق براي او عين آدميت و انسانيت است:









يعني سخن عشق الهي از دنيا و آخرت بهتر است.





منظور پيمان محبت است و عشق الهي.





انسان بايد در عشق استقامت داشته باشد.





عشق و هواي نفس

برخي از مردم عشق را با هوا و هوس و شهوت نفساني تشبيه مي‌كنند و عشق مورد نظر عرفا و حكما خاصه سعدي را همان از نوع زميني و شهواني مي‌دانند. از نظر بنده نسبت دادن چنين عشقي عاميانه به سعدي افتراي محض است. به همين جهت هم بنده عنوان سخنراني خود را «مذهب عشق الهي در غزليات سعدي» نام نهاده‌ام، بدين جهت كه انتساب عشق مجازي و غيرحقيقي با بسياري از اشعار او منافات دارد او هميشه از «حقيقت عشق» سخن مي‌گويد:









گفتيم سعدي سخن از «حقيقت عشق» مي‌گويد. عشق آتشي است كه وجود مجازي انسان را در خود مي‌سوزاند و بنابراين كسي كه طاقت سوختن در آتش عشق را ندارد، نبايد پرواي نزديك شدن به آن را داشته باشد.









حقيقت عشق چون خورشيدي است عالمتاب كه پرتو آن پيوسته در تابيدن است و هوي و هوس چون گردي است برخاسته كه جلوي نور آفتاب را مي‌گيرد و مانع از ديدن آن مي‌شود.









عقل و عشق

تقابل عقل و عشق يكي از مباحث مهم ميان عرفا و حكماست. عقل مصلحت انديش است و حسابگر، اما عشق مصلحت انديشي و سوداگري نمي‌شناسد و چنان محبّت دلدار عاشق را به خود مشغول داشته است كه پند هوشمندان و اندرز حكيمان در او اثر نمي‌كند. جان عاشق چنان از شراب ازلي عشق سرمست شده، كه خمار مي عشق او را رها نمي‌كند و عاقبت سر از بيخودي و شيدايي برمي‌آورد و:





















عقل و عشق دو سلطانند در يك مملكت نمي‌گنجند و حكمراني آن دو در يك قلمرو موجب آشوب و فتنه مي‌شود، اما اگر سلطان عشق دست تطاول به مملكت عقل دراز كرد، عقل به شحنه‌اي مانَد، بي‌لياقت و بي‌كفايت، عقل در مملكت عشق حكم و فرماني ندارد و چون حاكمي معزول است.




















اما درد عشق دردي است كه درمان ندارد. هيچ طبيبي نمي‌تواند آن را علاج كند. دردمند عشق مانند غريبي است كه در اين جهان گرفتار آمده است و چون ديوانه‌اي است كه ناصحان اديب پيوسته به پند دادن او مشغولند و پند و اندرز آنان در او اثر نكند، اما هر كس كه شراب عشق نخورده و دُرد درد را نچشيده، از حيات اين جهان بهره و نصيبي نبرده است.





درد عشق، راه رسيدن به محبوب است، قلمرو درويشي و فقر و فناست. انسان را از وجود مجازي و عاريتي تهي مي‌كند و از كام خودخواهي و خودپرستي مي‌رهاند و از زندان تعينات و تقيداتي كه وجود حقيقي و الهي او را احاطه كرده است، آزاد مي‌كند و او را چست و سبكبار و سبكبال مي‌كند تا جان او بتواند در آن ساحت نامتناهي طيران كند.













لقاي دوست

عاشق جز به لقاي محبوب و معشوق خرسند نيست و رسيدن به وصال دوست مقصد اعلاي اوست و هيچ غايتي برتر از رضا و تسليم در برابر مطلوب و محبوب نيست. عاشق هر چه عشق خود را پنهان كند، راز نهان او برملا مي‌شود و ماجراي عشق او شهرة آفاق مي‌شود. عالم وجود سراسر پر از ولوله و غلغله عشق است و هيچ سري نيست كه در آن سوداي عشق محبوب ازلي نباشد.









سرچشمه و اصل همة عشق‌ها آن عشق ازلي است كه زمان و مكان نمي‌شناسد و مبدأ هستي عالم و آدم است. آن عشق مطلق كردگار و علت كشش و جذب و انجذاب در سلسله مراتب هستي است و اگر آن عشق مطلق نبود، عشق‌هاي مقيّد معني نداشت. محبت او نسبت به محبت ما، سبق ذاتي دارد و علت وجود آن است.





از بسياري از اشعار سعدي چنان استفاده مي‌شود كه او مقامات سلوك را يكي پس از ديگري طي كرده و پس از رسيدن به مرتبه غنا، ‌از آن نيز درگذشته و به مقام بقا كه كمال آن در اولياء محمدي(ص) است، واصل شده است. يكي از نشانه‌هاي اين مقام آن است كه حق را مرآت خلق و خلق را آيينه حق مي‌بيند. به حق مي‌بيند، به حق مي‌شنود و به حق مي‌گويد.












از ديدگاه شيخ سعدي آنچه انسان را از همة موجودات، حتي از فرشتگان ممتاز مي‌كند، همان سرّ عشق است. فيلسوفان انسان را حيوان ناطق ناميده‌اند، امّا هر موجودي در حد وجودي خود داراي قوّه نطق است و به فرمودة قرآن: «سبحان الذي انطق كل شي»، پاك آن خداوندي است كه همه چيز را به نطق آورده است. پس نطق به تنهايي نمي‌تواند فصل ضمير انسان از ديگر موجودات باشد. آنچه انسان را از همة موجودات متمايز مي‌كند و فصل اخير او به شمار مي‌رود، همان اتصاف او به حقيقت عشق است.





























عشق و زيبايي

عشق و جمال توأمانند و وجود يكي بدون ديگري ميّسر نيست. عاشق نه تنها جمال معشوق را نظاره مي‌كند، بلكه در آن محو مي‌شود و مشاهدة آن جمال نامتناهي، او را مست و از خود بيخود مي‌كند.





















سعدي و عشق

عشق با وجود سعدي آنچنان عجين شده كه در برخي از اشعار، خود را همسنگ عشق مي‌داند و در روز قيامت با عشقِ محبوب سر از لحد برمي‌آورد:

































































حديث عشق پاياني ندارد. هر چه انسان ماجراي عشق را شرح دهد. حتي يكي از هزاران وصف آن را باز نگفته است، مهري كه از ازل در دل آدمي نشسته است، تا ابد باقي است و با گذشت روزگار از دل نمي‌رود. همين اندك از شرح حكايت عشق كفايت مي‌كند و باقي اسرار و رموز عشق را جز به غمگساران عشق نتوان گفت.





















.....................................
منابع:

1. حافظ، شمس‌الدين محمد (1369). ديوان خواجه شمس‌الدين محمد حافظ شيرازي، به اهتمام محمد قزويني و قاسم غني، تهران: زوار.

2. سعدي،‌ مصلح بن عبدالله (1385). كليات سعدي، تصحيح محمدعلي فروغي، تهران: هرمس؛ مركز سعدي‌شناسي.

3. مولوي، جلال‌الدين محمد بن محمد (1382). مثنوي معنوي، تصحيح رينولد ا. نيكلسون، تهران: هرمس.