دكتر علي اشرف صادقي / دانشگاه تهران
چكيده:
در اين مقاله كوشيده شده است تا ضمن بررسي نسخههاي مختلف از مثلثات سعدي شيرازي و بيان نارساييها و كاستيهاي آنها و با توجه به اينكه هيچ محققي اطلاعات علمي دقيقي از تلفظ و ساختار گويش شيرازي سعدي ارايه ننموده است، به ضرورت تصحيح اين اشعار براساس نسخههاي معتبر و مضبوط و بحث دربارة زبان آنها پرداخته شود. بدين منظور نگارنده شش نسخه از كليات را كه به اصل يا عكس آنها دسترسي داشته و اشعار مورد نظر در آنها به صورت قابل قبولي ضبط شده، برگزيده، مورد بحث و بررسي قرار داده است.
كليد واژه: سعدي، مثلثات، گويش شيرازي.
در كليات سعدي، 56 بيت به نام مثلثات وجود دارد كه 18 بيت آن به عربي، 18 بيت به فارسي و 18 بيت ديگر به گويش قديم شيراز است. نخستين بار ادوارد براون، ايرانشناس انگليسي در مقالهاي به انگليسي با عنوان: "Some Notes on the Poetry of the Persian Dialects" كه در سال 1895 در صفحات 825ـ773 "Journal of Royal Asiatic Society" به چاپ رساند، اشعار شيرازي مثلثات را با شرح و ترجمة انگليسي منتشر كرد. او اين اشعار را ـ همراه با اشعار گويش ديگري از حافظ و عليرضا [تجلّي] بهبهاني و ابواسحق اطعمة شيرازي و غيره ـ براساس نسخهاي كه دوست براون شيخ «الف» كرماني(كهظاهراًهمانشيخاحمدروحياست) براي او فرستاده بوده، به چاپ رسانده است.
پس از براون، كلِمان هُوار (Clément Huart) فرانسوي در مقالة ديگري با عنوان «گويش شيراز در [كليات] سعدي» كه در مجموعة سخنرانيهاي يازدهمين كنگرة بينالمللي خاورشناسان (منعقد شده در 1897 در پاريس) به چاپ رسيد، اين اشعار را براساس چند نسخة خطي كليات سعدي كه بيشتر آنها به كتابخانة ملي پاريس تعلق دارند، از نو مقابله، تصحيح و به فرانسه ترجمه كرد. مشخصات اين مقاله چنين است: "Le dialects de Chirâz dans Sa'dċ", Actes du Onzième Congrès international des Orientalistes, III, Paris 1899, pp. 81ـ92." هوار بدون اشاره به تلفظ كلمات و ساختهاي دستوري گويش شيرازي، اين ابيات را معني كرده و معاني به دست داده شدة او در بيشتر موارد درست است.
در سال 1344 محمدامين اديب طوسي اين مثلثات را براساس نسخهاي از كليات با تاريخ 923هـ كه گفته شده از روي خط سعدي نوشته شده (!) و در كتابخانة ملي ملك در تهران نگهداري ميشود، با مقابله با نسخة ديگري از كليات كه كتابت آن مربوط به قرن هشتم است و به شمارة 4832 در همان كتابخانه محفوظ است و استفاده از چند نسخة چاپي در شمارة دوم از سال هفتم نشرية دانشكدة ادبيات تبريز، ص 189ـ175، مجدداً به چاپرساندواشعارشيرازيآن را به شيوة خاص خود آوانويسي و به فارسي ترجمه كرد.
ضبطهاي اديب در بسياري از موارد با اصل نسخههاي خطي او مطابقت ندارند و قرائتهاي او غالباً مِنْ عِندي و همراه با تصرّف و معاني پيشنهادي او بيشتر مبتني بر برداشتهاي شخصي است.
توضيحات لغوي او نيز اساساً فاقد مبناي علمي است. وي نسخههاي مبناي كار خود را ارزيابي نكرده و مشخص نكرده است كه آيا ابيات شيرازي مثلثات در اين نسخهها مشكول است يا نه و نيز اينكه آوانويسي او مبتني بر چه اطلاعاتي است.
چند سال بعد محمدجعفر واجد شيرازي متن عربي و فارسي و شيرازي مثلثات را با شرح ابيات عربي و شيرازي در سالهاي بيست و يكم و بيست و دوم مجلة يغما با اين مشخصات به چاپ رساند: سال 21، ش 5، مرداد 1347، ص 264ـ260 ؛ ش 6، شهريور 1347، ص 332ـ330 ؛ ش 11، بهمن 1347، ص 635ـ632 ؛ سال 22، ش 4، تير 1348، ص 216ـ213 ؛ ش 7، مهر 1348، ص 400ـ396 ؛ ش 9، آذر 1348، ص 528ـ522 (كلاً 28 صفحه).
اين مقالات در 1349 از سوي مجلة يغما به صورت رسالهاي جداگانه نيز منتشر شد. بعدها واجد اين اشعار را همراه با شرح غزل ملّمع حافظ و شرح يك غزل مثلث از شاهداعي در رسالة جداگانهاي تدوين كرد كه پس از مرگش كه در دوم ديماه 1355 اتفاق افتاد، با مقدمهاي از حبيب يغمايي با عنوان شرح و تصحيح مثلثات شيخ اجل سعدي از سوي ادارة كل فرهنگ و هنر فارس، احتمالاً در 1356 يا 1357، در 80 صفحه به چاپ رسيد.
واجد ضبط ابيات را به صورت تلفيقي از چند نسخه كه آنها را مشخص نكرده، به خط فارسي، اما با اعراب مشخص كرده و معاني آنها را نيز با مقايسه با اشعار شاهداعي و گاهي با غزل ملمع حافظ روشن كرده است. با آنكه وي از زبانشناسي اطلاع نداشته، اما متوجه ساختهاي دستوري شيرازي قديم، به ويژه ساخت كُنايي ـ مطلق يا اِرگَتيو ـ اَبسُلوتيو بدون اشاره به نام و كيفيت اين ساخت، شده و معاني ابيات را تقريباً در اكثريت موارد درست به دست داده است. وي در چند مورد كه متوجه تلفظ و معني كلمهاي نشده، به تصحيح قياسي دست زده كه ضبط نسخههاي ما آنها را تأييد نميكند. اعراب كلمات در متن او ظاهراً مبتني بر نسخ مبناي كار او و نسخههاي اشعار شيرازي ساير گويندگان شيرازيسراست.
از آنجا كه هيچ يك از محققان مذكور در بالا، متن معتبر و صحيحي از اشعار شيرازي سعدي كه مبتني بر نسخههاي صحيح باشد، به دست ندادهاند و به تَبَع هيچ يك از آنان و نه هيچ محقق ديگري اطلاعات علمي دقيقي از تلفظ و ساختار گويش شيرازي سعدي ارايه نكرده، تصحيح اين اشعار براساس نسخههاي معتبر و مضبوط و بحث دربارة زبان آنها ضروري به نظر ميرسد. بدين منظور نگارنده شش نسخه از كليات شيخ را كه به اصل يا عكس آنها دسترسي داشته و اشعار مورد نظر در آنها به صورت قابل قبولي ضبط شدهاند، برگزيده است.
گويش شيرازي اساساً دنبالة زبان پهلوي يا فارسي ميانه است، اما در عين حال بعضي ويژگيهاي آن نشان دهندة تفاوت آن با زبان پهلوي است. فارسي دري نيز دنبالة زبان پهلوي است، اما باز بعضي خصايص آن با پهلوي متفاوت است. تفاوتهايي كه از يك سو شيرازي با پهلوي دارد و از ديگر سو فارسي دري با پهلوي نيز بر هم منطبق نيستند، به اين معني كه شيرازي از يك سو با پهلوي تفاوت دارد و از سوي ديگر با فارسي. ما در زير به چند نمونه از اين تفاوتها اشاره ميكنيم.
1. سعدي واژة سخن را به صورت ثُخُن و ثُخَه به كار برده است. در زبان پهلوي تلفظ يا واج «ث» /θ/ وجود نداشته است. سخن از ريشة Sәgh-Sagh - / θah - باستاني مأخوذ است. صورت فارسي باستان اين كلمه داراي θ «ث» بوده و معلوم ميشود كه گويش شيرازي از اين نظر دنبالة پهلوي نيست، بلكه دنبالة گويشي از فارسي ميانه است كه با فارسيباستان نزديكتر بوده است. ث آغازي فارسي باستان در كلمة «ثنزيدن» «سنجيدن» نيز در شعرهاي شيرازي سعدي ديده ميشود.
2. سعدي فعل رنجيدن را به صورت رَنزيدن به كار برده است. در پهلوي نيز اين كلمه با «ج» (رنج) تلفظ ميشده است كه ظاهراً از زبان پارتي گرفته شده است. صورتِ با «ز» خاص منطقة فارس بوده است كه در گويش شيرازي سعدي باقي مانده است.
3. فعل گذشتن در زبان سعدي به صورت بِدَشتن تلفظ ميشده است. تحول اين كلمه از شكل پهلوي آن كه Widardan باشد، با تحول فارسي آن متفاوت است.
© کپی رایت توسط دانشنامه فارس کلیه حقوق مادی و معنوی مربوط و متعلق به این سایت است.)
برداشت مقالات فقط با اجازه کتبی و ذکر منبع امکان پذیر است.
