نشست »پیشینه پیشه کتابفروشی» به مناسبت هفته کتاب با حضور شاعران و نویسندگان و کتابداران در مرکز اسناد و کتابخانه ملی فارس برگزار شد. کوروش کمالی سروستانی، مدیر مرکز اسناد و کتابخانه ملی فارس در این مراسم تاریخ کتابفروشی را مقوله‌ای اساسی در تاریخ فرهنگ خواند و تاکید کرد: کتابفروشی در ارائه خدمات و عرضه کالای فرهنگی به عنوان آخرین حلقه در روند تولید به مصرف کتاب دارای اهمیت جدی است. وی همچنین گفت: در وضعیتی منحصر به فرد و عجیب تعداد ناشران ایران تقریباً چهار برابر تعداد کتابفروشان است.
متن سخنرانی کمالی سروستانی به شرح زیر است:
»به گاهی که نخستین طلیعه‌های گفتمان در روشنان عالم امکان، بر خاسته از طلوع ازلیتی نامتناهی به آوای خوش " اقرأ " آغاز شد، بی‌شک واگویه "بخوان" و هٌرم تکرار آن، بر امری مهم اقتضا می‌کرد که سرنوشت بشری را بر مدار دانایی رقم می زد، مرزی فراخ میان دانستن به شکرانه وجود و جهلی مرکب به منزله هبوطی بی فرجام.
و این آغاز راهی بود که حرکت به سوی کشف حقایقی را تداعی می‌کرد که در جانمایه عالم به ودیعت نهاده شده بود، گویی اعجاز ستایش‌انگیز طلوع دانش بر بشر، سرنوشتی را برایش رقم می‌زد تا به مدد آن، کمال وجودی خویش را و ظرفیت وجودی هستی را بازشناسد و بر مبنای آن، کارستان توانایی را در شکرستان دانایی پی ریزد.
از آن پس تا کنون خامه‌نگاران عرصه امکان به خامه جان دانش برخاسته از نیستان وجود را به زینت طبع آراسته‌اند و به واقع، عصاره روح و اندیشه خویش را در پیکره هنر نگارش کتاب دمیده‌اند تا دانشی را که برآیند اندیشه آنهاست و به سوی افق لاجوردی حقیقت در حرکت است، بر مخاطبان خویش عرضه دارند و رستاخیز زیستن از نوعی دیگر را برپا کنند، بر بال‌های شتاب بنشانند و ما را و همگان را به قدر همّت و فرصت، به فراسویی ره نمایند که بی تردید، تداعی معانی در هم تنیده زیستن توام با آگاهی و کاستن از رنج نادانی را در بر دارد.
در این میان اما عرضه کنندگان این آثار، نقشی مهم و سهمی شریف را بر شانه‌های سٌتوار خویش دارند؛ چنانکه کتابداران، ناشران، کتابفروشان ما در این عرصه خوش درخشیده‌اند.
بمبئی و کلکته تا قبل از تأسیس نخستین چاپخانه در شیراز محل نشر آثار ادبی زبان فارسی بود. یکی از فرهنگورانی که کتاب‌های خوشنویسان شیرازی را با مرکب چاپ از روی کتاب ها نسخه‌برداری می کرد و در هندوستان به چاپ می رساند، «ابراهیم اولیاء سمیع» متخلص به «ملک الکتاب شیرازی» بود که سال ها در بمبئی و حیدرآباد رحل اقامت گزیده بود و کتاب‌هایی چون گلستان سعدی، شاهنامه فردوسی، انوار سهیلی، دیوان قاآنی و تاریخ وصاف را استنساخ و چاپ کرده بود.
اگر چه نخستین کتاب چاپ شده در شیراز ، براساس فهرست کتاب‌های چاپی خانبابا مشار، تاریخ 1260ه.ق را بر صفحه نخست خود دارد، اما اسناد حکایت از آن دارند که نخستین چاپخانه سنگی در شیراز در سال 1280 ه.ق تأسیس شده است.
برخی از پیشگامان چاپ در شیراز، پیشگامان کتابفروشی نیز می شوند. کتابفروشان در دوران قاجاریه به صورت ثابت و سیار کتاب‌های خود را عرضه می کردند. اما نخستین کتابفروشی شناخته شده در شیراز در سال 1282 شمسی توسط« شیخ محمد تقی معرفت» بنیاد نهاده شد و نام «کتابفروشی معرفت» را برگزید.
شیخ سری پرشور داشت و از مشروطه خواهان بنام بود که مقالات و کتاب‌ها و اطلاعیه‌های مشروطه‌خواهان را مخفیانه چاپ و منتشر می کرد. حسن و حسین دو فرزند فرهنگور او یکی در خیابان لاله زار تهران "مکتب معرفت" را بنیاد گذاشت و دیگری کار پدر را در شیراز تا سال 1372 ه.ش پی گرفت.
براساس گزارش فرید قاسمی در "جُنگ کتاب" مرحوم شیخ محمد تقی معرفت برای اولین بار در ایران به طبع و نشر «قرآن مجید» همّت گماشت و بر این اساس اولین قرآن چاپی در شیراز منتشر شده است.
کتابفروشی یا کتابخانه عمومی احمدی از قدیمی‌ترین کتابفروشی‌های شیراز است که توسط محمدکریم احمدی مشهور به آقاداداش و به توصیه آقا میرزا احمد وحید الاولیا، قطب سلسلۀ ذهبیه، در سال 1285 شمسی بنیاد گذاشته شد و بیش از 80 سال استاد علی اکبر نوری زاده مدیریت آن را به عهده داشت.
نوری‌زاده، خود از مریدان وحیدالاولیا و کتاب‌شناس و نسخه‌شناسی برجسته بود که با خلق خوش و برخوردی نیکو، فرهنگوران را به ضیافت کتاب دعوت می‌کرد و به همین دلیل بود که کتابخانه‌اش سال ها محل دیدار بزرگانی چون علی اصغر حکمت، محمدجعفر واجد، خلیل رجایی، قاسم غنی و بسیاری دیگر از فرهنگوران فارس و ایران بود.
هم اینک نیز "کتابخانه احمدی" توسط جناب مهندس محمود فهلیانی به آراستگی و بایستگی اداره می شود و در سال آینده صد و دهمین سال تأسیسش را به جشن خواهد نشست.
محمد حسین رکن زاده آدمیت مولف کتاب های ارزشمند "دانشمندان و سخن سرایان فارس" و "فارس و جنگ بین الملل اول" در سال 1301 کتابخانه قرائت‌خانۀ آدمیت را در شیراز تأسیس می‌کند و به دلیل مشکلاتی، بیش از یک سال دوام نمی آورد و مجدداً با طرح های تازه ای چون چاپ فهرست کتاب های قابل مطالعه و فروش، امانت دادن کتاب و مطالعه رایگان نشریات در سال 1303 این کتابفروشی را افتتاح می کند. او در همین سال رساله 48 صفحه ای را که فهرست کتاب های آن روزگار با تفکیک موضوع و نام نویسنده و محل مطبع و تعداد مجلدات در آن درج شده بود با چاپ سنگی در چاپخانه محمدی شیراز منتشر می کند. او همچنین در سال 1305 هفته نامه آدمیت را در شیراز منتشر می کند.
روزگار سخت و ملال آور رکن زاده را خسته می کند و به سال 1306 با تعطیلی کتابخانه و روزنامه به سیاحت هندوستان می رود و پس از آن تا پایان عمر (1352) در تهران به کارهای مختلف فرهنگی مشغول می‌شود.
حاج محمد صادق مشهور به علاقه بند در سال 1270شمسی در خانه شخصی خود چاپخانه محمدی را به همراهی فرزندش محمدهادی محمدی بنیان می‌گذارد. پس از مدتی و به دلیل افزوده شدن دستگاه های چاپ که از هند وارد می کردند، محل چاپخانه به درب امامزاده سید عبدالها واقع در خیابان طالقانی کنونی منتقل می‌شود. آخرین محل چاپخانه محمدی در تیمچه حاجی در بازار حاجی شیراز بوده است.
در سال 1328 شمسی به دلیل آتش سوزی اسناد و مدارک تاریخی چاپخانه از بین می رود. محمد رحیم معروف به ناظم فرزند محمد هادی مدیر بعدی این چاپخانه است و کتابفروشی محمدی را همو در سال 1302 در جوار چاپخانه بنیاد می‌نهد. کتابفروشی‌ای که به همت جناب محمد محمدی فرزند ایشان می بالد و به خیابان داریوش منتقل می شود و هم اینک نیز در خیابان ملاصدرای شیراز به عنوان یکی از معتبرترین کتابفروشی‌های شیراز توسط ایشان و فرزندشان، بهنام، اداره می شود.
خاندان محمدی از نادر خانواده های فرهنگی شیراز هستند که 126 سال در کار چاپ و نشر و عرضه کتاب خوش درخشیده اند.
برخی دیگر از کتابفروشی های نسل اول شیراز که سال های 1282 تا 1320 را در بر می گیرد عبارتند از: کتابفروشی جهان نما که در سال 1290 توسط محمدحسین ذوالانوار تأسیس می شود. کتابفروشی شفیعی توسط ابوالقاسم شفیعی داماد شیخ محمد تقی معرفت در سال 1315 تأسیس می شود. همچنین کتابفروشی شاپور که در همین سال توسط حاج محمدباقر کُتابی گشوده می شود. در سال 1316 عزیز دانش پور کتابفروشی دانش پور را تأسیس می کند. اولین کتابفروشی نسل دوم در سال 1320 توسط هزار تأسیس می شود و علی میرزاده در سال 1321 کتابفروشی و پخش مطبوعات را بنیان می نهد و فرزندش محمد کار او را با تأسیس کتابفروشی گسترش فرهنگ تا سال 1392 پی می گیرد. علی داد آئین در همین سال ها کانون تربیت را بنیان می نهد و خلیل زمان ثانی در 1323 کتابفروشی هاشمی را تأسیس می کند که هم اینک نیز فرزندان ایشان در کتابفروشی هاشمی و بهار کار او را ادامه می دهند و کتابفروشی ممتحن نیز در دهه 30 توسط محمود ممتحن تأسیس شد. زین العابدین بلادی در سال 1322 کتابفروشی خود را تأسیس می‌کند.
نسل سوم کتابفروشی‌های شیراز پس از پیروزی انقلاب اسلامی زاده می شوند که برخی از آن‌ها عبارتند از: زند، اسفند، کیوان، دانش، رسالت، برادر، خرد، دهقان، فرهنگ، دارالکتب شهید مطهری، پیام قرآن، شهر کتاب، کتاب شیراز، دهدشتی، بهار و ... که البته برخی از آن‌ها نیز تعطیل شده اند.
آنچه در این گزارش به اختصار آمد، بی تردید تنها بخشی از تاریخ کتابفروشی در شیراز است که امید است با همکاری و همراهی کتابفروشان گرامی، مرکز اسناد فارس بتواند تاریخ مستند آن را تدوین و منتشر سازد.
تاریخ کتابفروشی مقوله‌ای اساسی در تاریخ فرهنگ ماست. کتابفروشی در ارائه خدمات و عرضه کالای فرهنگی به عنوان آخرین حلقه در روند تولید به مصرف کتاب دارای اهمیت جدی است.
در وضعیت منحصر به فرد و عجیبی تعداد ناشران ایران تقریباً چهار برابر تعداد کتابفروشان است. براساس آمار خانه کتاب در ایران، 12287 ناشر دارای پروانه هستند و براساس اطلاعات مرکز آمار ایران کمی بیش از 3000 کتابفروشی در ایران وجود دارد. در شهر شیراز 156 ناشر دارای پروانه نشر هستند و 90 کتابفروشی به عرضه کتاب می پردازند.
اگرچه هنوز کتابفروشان شیراز از اتحادیه مستقل محرومند و همراه با صنف لوازم التحریر جمع بسته می‌شوند. اجازه دهید از آسیب شناسی و تحلیل بگذریم و به تبجیل چهار کتابفروش پیشگام از سه نسل کتابفروشی شیراز بپردازیم. فرهیختگان گرامی جناب محمد محمدی، زین العابدین بلادی، محمود فهلیانی و غلامحسین امامی.
اینک به پاسداشت وقف عمر گرانمایه این نام آوران عرصه عرضه کتاب در نهادینه ساختن فرهنگ کتابخوانی در فرهنگ شهر شیراز، دست ارادت بر سینه می نهیم و غنای حضورشان را در تبجیل کرامت انسانی که قبای پرنیانش به عطر جان افزا آراسته است، در گستره تجلی معرفت مابی و دانایی به تقدیر می نشینیم و بارگاه رحمانی را به دوام پویه شان و مانایی حضورشان، به دعا می نشینیم.»
در ادامه جلسه ابوالقاسم فقیری نویسنده و پژوهشگر فرهنگ مردم از خاطرات کودکی خود و بلادی سخن گفت و افزود: بلادی خوش خلق‌ترین و باهوش‌ترین کتابفروش پیشگام شیراز است.
سیروس رومی ، نویسنده و روزنامه نگار نیز درباره غلامحسین امامی و نوآوری‌های او در کتابفروشی اسفند سخن گفت و اضافه کرد: امامی با شناختی که از کتاب دارد ، همیشه با مراجعه کنندگان برخورد مناسبی داشته و این مسئله کتابفروشی او را به پاتوق فرهنگی تبدیل کرده و گاهی نیز نمایشگاه‌های هنری از جمله نقاشی را در آن محل برگزار می‌کند.
در ادامه محمد محمدی از نوادگان بنیانگذار چاپ و نشر و کتابفروشی محمدی ، روایت خود را از تاریخ این کتابفروشی ارائه کرد و زین العابدین بلادی با بیان خاطرات خود از تجربه 70 ساله کتابفروشی، شرکت‌کنندگان را تحت تاثیر قرار داد.
محمود فهلیانی هم تاریخچه کتابخانه احمدی را روایت کرد و غلامحسین امامی به عنوان یکی از کتابفروش‌های نسل دوم شیراز، بر ضرورت توجه به نقش کتابفروشی‌ها در توسعه فرهنگی تاکید کرد.
در پایان علاوه بر اهدای لوح به چهار کتابفروش پیشگام شیراز، از احسانی مقدم و کامگار، کتابداران مرکز اسناد و کتابخانه ملی فارس به دلیل تالیف کتابشناسی ایل قشقایی تقدیر شد.
