•  صفحه اصلي  •  دانشنامه  •  گالري  •  كتابخانه  •  وبلاگ  •
منو اصلی
home1.gif صفحه اصلی

contents.gif معرفي
· معرفي موسسه
· آشنايي با مدير موسسه
· وبلاگ مدير
user.gif کاربران
· لیست اعضا
· صفحه شخصی
· ارسال پيغام
· ارسال وبلاگ
docs.gif اخبار
· آرشیو اخبار
· موضوعات خبري
Untitled-2.gif كتابخانه
· معرفي كتاب
· دريافت فايل
encyclopedia.gif دانشنامه فارس
· ديباچه
· عناوين
gallery.gif گالري فارس
· عكس
· خوشنويسي
· نقاشي
favoritos.gif سعدي شناسي
· دفتر اول
· دفتر دوم
· دفتر سوم
· دفتر چهارم
· دفتر پنجم
· دفتر ششم
· دفتر هفتم
· دفتر هشتم
· دفتر نهم
· دفتر دهم
· دفتر يازدهم
· دفتر دوازدهم
· دفتر سيزدهم
· دفتر چهاردهم
· دفتر پانزدهم
· دفتر شانزدهم
· دفتر هفدهم
· دفتر هجدهم
· دفتر نوزدهم
· دفتر بیستم
· دفتر بیست و یکم
· دفتر بیست و دوم
info.gif اطلاعات
· جستجو در سایت
· آمار سایت
· نظرسنجی ها
· بهترینهای سایت
· پرسش و پاسخ
· معرفی به دوستان
· تماس با ما
web_links.gif سايت‌هاي مرتبط
· دانشگاه حافظ
· سعدي‌شناسي
· كوروش كمالي
وضعیت کاربران
در حال حاضر 0 مهمان و 0 کاربر در سایت حضور دارند .

خوش آمدید ، لطفا جهت عضویت در سایت فرم مخصوص عضویت را تکمیل نمائید .

ورود مدير
مديريت سايت
خروج مدير

مدیحه‌های سعدی

دكتر سیدجعفر شهیدی

چكيده:

در اين مقاله ستايش يا مديحه‌سرايي‌هاي سعدي نسبت به ممدوحان كه همانا شاهان و حاكمان هستند، مورد بحث و بررسي قرار گرفته و جايگاه سعدي به عنوان يك شاعر ناصح و مادح مورد ارزيابي قرار گرفته است. به باور نويسنده، سعدي اگر به مدحي پرداخته همچون واعظي عمل نموده كه براي تأثير نصيحت‌هاي تلخ در كام مخاطبان، از حكايات و تمثيل‌هاي طنزآميز براي شيرين ساختن آن بهره مي‌جويد. سعدي ميانه‌رويي وارسته و مزيّن به خوي انساني و بركنار از تملّق و چاپلوسي است.

كليد واژه: قصايد سعدي، مدح، مديحه‌سرايي.

موضوع این بحث ستایش یا مدیحه‏سرایی‏های سعدی است، اما پیش از اینکه به‏ بررسیمدح‏های شاعر از ممدوحان بپردازیم باید چند نکته تذکر داده شود:

1. مقصود از مدیحه در این بحث قصیده‏ها و منظومه‏هاست که سعدی در آن‏ خداوندان قدرت ـ شاهان و یا حاکمان ـ عصر خود را ستوده است و بدانچه در مدح‏ رسول اکرم یا بعضییاران او یا تنی چند از دانشمندان و عارفان هم‏عصر خویش سروده‏ است، کارینداریم.

2. مدیحه یا ستایش به خودی خود ـ و باصطلاح فی حد ذاته ـ ناپسند نیست، بلکه‏ پسندیده ومورد قبول است. چه مدح ستودن شخصی یا چیزی است به خاطر صفت یا صفت‌های خوبی که در اودیده می‌شود. اگر بگویند این گل رنگی زیبا دارد، یا این‏ شخص، مرد بخشنده‏ای است یامردم از نعمت او بهره‏مندند و چنین باشد، سخنی درست‏ است. حتی اگر در وصف هم اندکمبالغتی شود، چنان‌که مرد دلیری را به شیر غرّان و رستم دستان همانند کنند، هیچ‌کس چنینوصفی را ناپسند نمی‏شمارد و ستاینده را نکوهش نمی‏کند، اما اگر ستایش از حد طبیعی بگذرد و صفت از مبالغه و اغراق به گزافه‏ و یاوه‏سرایی بکشد و شاعر مردی بیچاره ودرمانده را واسطة آفرینش جهان و نمایندة قدرت یزدان بخواند، بر شعر و شاعر خواهند خندید و اگر از بیم جان و یا بریدن نان بترسند و در روی او چیزی نگویند، در دل بر وی لعنت می‏فرستند. ناگفته نماند که‏ پس ازمرگ ستاینده و برچیده شدن دستگاه ستایش شده، ممکن است همان شاعر را به خاطرباریک‏اندیشی در معنی و یا نوآفرینی در ترکیب به جودت طبع و قریحت خویش‏ بستایندچنان‌که امروز ما دربارة مدیحه‏های عنصری و خاقانی و معزّی چنین قضاوتی‏ داریم.

3. مقیاس‏هایی که ما در عصر خویش برای سنجش موضوع‏های اخلاقی و اجتماعیپذیرفته‏ایم، نمی‌تواند معیاری برای گذشته باشد، چه بسیاری از مبانی اخلاقی و اجتماعیو ادب و رسم‌های عرفی با گذشت زمان تغییر می‏پذیرد. لقب‏هایی که برای‏ مردم می‏آورندو یا وصفی که از کسان می‏کنند نیز چنین است. تا پنجاه سال پیش، چون‏ می‏خواستند نامکسی را در سند یا نامه‏ای بنویسند، چند لغت پی‏درپی برای او می‏نوشتند و اگر نویسندهاین لقب‏ها را نمی‏نوشت، بر او خرده می‌گرفتند، اما اگر امروز کسی چنان‏ لقب‏ها را درنوشته و یا سند بیاورد، او را نکوهش می‏کنند.

4. ستایش‏هایی که شاعران فارسی زبان از سدة سوم به بعد از حاکمان و قدرتمندانکرده‏اند نباید به حساب آن اشخاص گذاشته شود و اگر هم این‏چنین نباشد بیشترقصیده‏های مدحی جنبة مدح شخصی ندارد. البته طبیعی است که کسی را به هر منظور که باشد، بستایند و این ستایش او را خوش آید. هر چند متوقع آن نباشد، سپس بدان‏ خو گیرد و خود را سزاوار چنان مدحی بداند، اما همه آنچه که قدرتمندان از شاعر می‏خواسته‏اند، خشنودی شخص آنان از شنیدن مدیحه نبوده است. آنان می‏خواستند، شاعر آوازة مردی، دلیری، جنگاوری، دشمن‏شکنی، کشورگشایی، رعیت‏نوازی، دادگستری و بخشش ایشان را به گوش مردمان برساند تا دشمنانشان مرعوب و دوستانشان‏ مجذوب گردند. در واقع دستگاهشاعرپروری و شعرگویی در روزگار قدیم کاری را عهده‏دار بوده است که در عصر ماسازمان‏های تبلیغاتی کشورها آن وظیفه را انجام‏ می‌دهند. می‌دانیم دنیای قدیم مانندامروز نبود که مسئولیت‏ها از یکدیگر تفکیک شده، هرکس وظیفه‏ای خاص را به عهده داشتهباشد. شخصیتی که در رأس کشوری یا منطقه‏ای‏ قرار داشت، عهده‏دار همة اینمسئولیت‏ها ـ البته به طور ناقص و نماینده همه شئون به حساب می‏آید، مسئولیت‏هايی که در عصر ما از طرف مردم به نمایندگان و از جانب‏نمایندگان به تنی چند به نام وزیر سپرده می‏شود. چنان‌که امروز دستگاه‌های رادیو وتلویزیون هر کشور خود را خواه نظامی و خواه سیاسی و خواه اقتصادی چند برابر نشان دهد و به رخ دیگر کشورها بکشد و آن‌چنان‌که دولت‏ها هر سال مقداری مهم از بودجة کشورهارا صرف چنین دستگاه‌هايي می‏کنند، در آن روزها خداوندان قدرت در تعهد شاعرانی کهبلندگوی تبلیغاتی آنان بودند، می‌کوشیدند. نظامی عروضی در مقاله‏ای که‏ برای توصیف شعرو شاعران گشوده چنین می‏نویسد: «شاعر باید که سلیم‌الفطره، عظیم‌الفکره، صحیح‌الطّبع، جیّدالرّویّه، دقیق‌النّظر باشد و باید که شعر او بدان درجه رسیده باشد که در صحیفة روزگار مسطور باشد و بر السنة احرار مقروء، بر سفائن بنویسند و در مداين بخوانند که حظّ اوفر و قسم افضل از شعر،بقاء اسم است و تا مسطور و مقروء نباشد، این معنی بر حاصل نیاید و چون شعر بدین درجهنباشد، تأثیر او را اثر نبوده و پیش از خداوند خود بمیرد و چون او را در بقاء خویشاثری نیست، در بقاء اسم دیگری چه اثر باشد... اما بر پادشاه واجب است که چنین شاعر را تربیت کند تا در خدمت او پدیدار آید و نام او از مدحت او هویدا شود» [نظامي عروضي، 1385: 47]. این عبارت نشان می‏دهد که بین ستاینده و ستوده نوعی‏تعهد وجود داشته است.

ستاینده در خدمت تبلیغات بوده است و سرپرست تبلیغات باید هزینه او را عهده‏دارشود و بپردازد. با توجه بدین نکته که در حکومت‏های استبدادی از خداوندان قدرت کمترکسی را می‌توان یافت که سود مردم را بر خود مقدم بدارد، بلکه کسی از آنان را نمی‌توان‏یافت که مردم را به حساب آورد. باز اگر مدیحه‏سرایی بدان‌چه معنی شد، محدود شود و مدیحهاز حدّ متعارف فراتر نرود، چنان‌که گفتیم، چنین مدحی ناپسند نیست. اما به گفته‏ مرحوم فرصت‌شیرازی رفته رفته کار مداحی به فضاحی می‌کشد و مدیحه‏سرا کلپتره‏هایی‏ چند را به هم می‌بافد1 و بر ممدوح خود می‏خواند و به زبان تملّق، گدايی، دشنام از او صلت‏ می‏خواهد و اگر صلتی که می‏خواهد نیابد، زبان به هجو گشاید، چنان مدحی هجو خواهد بود و چنان ستایشی نکوهش به حساب می‏آید و یا شاعر خود را تا بدان حد فرومایه و پست‏می‏نماید که ممدوح را همنشین ماه و خود را سگ درگاه او می‏شناسند و از او می‏خواهدتا پاره استخوانی برایش افکند.

سیر مدیحه‏سرایی در زبان فارسی چنین بود. شاعران در آغاز اندازه نگاه می‌داشتند و اگر شعر آنان با مبالغه همراه بود، باری گزافه نمی‏گفتند و یاوه نمی‏سرايیدند، امااندک‏اندک این فن از جادة اعتدال به یک‌سو رفت. مدیحه می‏گفتند تا نانی به کف آرند. مدحشده هرکه باشد و مدح هرچه باشد و دیگر شاعر بدان نمی‏نگریست که چه می‏گوید، بدانتوجه داشت که چه بگوید که سیم بیشتری بیابد.

بیشتر قصیده‏سرایان فارسی زبان تا عصر قاجار از این دسته‏اند. حتی شاعران سدة هشتم و نهم هم که ممدوحان آنان نه قدرتمند بودند و نه کشورگشا، بلکه سالی دو یا ماهیچند حکومتی می‏یافتند این شیوة ناستوده را رها نکردند و آنان را چنان ستودند که‏گويی فرخی محمود را و انوری سنجر را می‏ستاید و زشت‏تر از همه مدیحه‏سرایان عصرقاجارند که ممدوح درمانده و ناتوان را به خاطر غارتی که بر روستايیان مستمند وچادرنشینان نژند برده و قتل‌عامی کرده، چنین می‏ستاید:

تا به رأس نیزه بالا برده‏ای رأس رئوس                                        رأس‏ را زین فتح حیران کردی،احسنت ای امیر

و به یقین از صنعت جناس که در شعر خود آورده، بر خویش می‏بالیده و می‏گفته‏ استکه:

به زیر نُه رواق چرخ اخضر                                  ندیدم شاعری از خویش بهتر

می‌توان گفت در این خیل بزرگ تنها سعدی است که گرد مدیحه‏سرایی بی‏جا نگشته‏ وبلکه مدح کسان نگفته و آنچه سروده، اندرزنامه است نه قصیدة مدحی.

من در بحثی که به عنوان «تطّور مدیحه‏سرایی در ادبیات فارسی»2 و نیز «ادبیات فنی و تعهد ما در مقابل آن»3 ‏گشودم و نمونه‏هایی از آن مدح‏های مبالغت‏آمیز و گزافه‏گویی‏های نفرت‏انگیز را نوشتم و علت سرودن چنان شعرها را بیان داشتم دیگر به تکرار آنبحث‏ نمی‏پردازم. با مقایسه آن بیت‏ها با ستایش‏هایی که سعدی از خداوندان قدرت عصر خود کرده‏ استو بیت‏هایی چند از آن‌ را در این بحث آورده‏ام. آشکار است که داوری من دربارة اوبی‏جا نیست.

سعدی در بوستان، گلستان و قصیده‏ها بیش از پانزده تن از قدرتمندان زمان را مدح‏گفته که از میان آنان مدح: اتابک مظفرالدین ابوبکر پسر سعد زنگی، اتابک مظفرالدین سعد پسر ابوبکر، محمد پسر سعد پسر ابوبکر، امیر انکیانو حاکم فارس، شمس‌الدین محمد جوینی صاحبدیوان، علاء‌الدین عطاملک جوینی را بیشتر می‏بینیم.

می‌دانیم که در هجوم مغولان به ایران اتابکان فارس با پذیرفتن ایلی و تقدیم پیشکشی،‏ سرزمین فارس را از دست‏اندازی این قوم نگاه داشتند و با این تدبیر نه تنها مردم را از کشتار رهاندند، بلکه خدمتی به نگهداری علم و ادب کردند و باز می‏دانیم که خوی مردم‏ ایران چنین است که با دیدن اندک خدمت، سپاسی بیش از حد می‏کنند. در مورد همگان چنین است تا به حاکمان و شاهان چه رسد. سعدی که خود پروردة دستگاه این‏ حاکماناست، باید به شیوه شاعران فارسی‏زبان در مدح اتابکان فارس، داد مدح‏گستری‏ بدهد.

اما ستایشی که از سعد بن ابی‌بکر سعد می‏کند چنان ساده و بی‏پیرایه است که اگر کلمه شاه در آن نبود به مضمون نامه‏های اخوانی شبیه‏تر بود تا به مدح سلطانی:

خدایا تو این شاه درویش دوست                                     که آسایش خلق در ظّل اوست‏

بسی بر سرخلق پاینده دار                               به توفیق طاعت دلش زنده‏دار

برومند دارش درخت امید                                    سرش سبز و رویش به رحمت سفید

به راه تکلّف مروسعدیا                          اگر صدق داری بیار و بیا

[سعدي، 1385: 312]

و در وصف اتابک محمد پسر سعد چنین سروده است:

مغیث زمان ناصر اهل ایمان‏                                گزین احد یاور دین احمد

خداوند فرمان ملک سلیمان‏                                شهنشاه عادل اتابک محمد

ز سعد ابوبکر تا سعد زنگی                                 پدر بر پدر نامور جدّ بر جدّ

یکی پند پیرانه بشنو ز سعدی‏                                         که بختت جوان باد و جاهت مجدّد

نبوده‌ست تا بودهدوران گیتی                                         به ابقای ابنای گیتی معوّد

مؤبد نمی‏ماند این ملک دنیا                                             نشاید بر او تکیه برهیچ مسند

چنان صرف کن دولت و زندگانی‏                                      که نامت به نیکی بماند مخلّد

[همان: 1062ـ1061]

حال این بیت‏ها را با آنچه شاعری در یک‌صد سال پیش از او سروده است، مقایسه‏کنید:

تا هیچ گمان کم نکند روی یقین را                                   تا هیچ خبر خم ندهد پشت كمان را

در پایگه و تخت کیانی و شهی باد                                   وین هر دو، دو مقصد شده شاهان و کیان را

شه ناگذران است چو جان در بدن ملک‏                            یا رب تو نگه دار مر این ناگذران را

[انوري، 1364، ج 1: 12]

و شاید مبالغت‏آمیزترین ستایش وی این چند بیت است که در وصف ابوبکر سعد بن‏زنگی سروده است:

طلبکار خیر است امیدوار

خدایا امیدی که دارد برآر

کُله گوشه برآسمان برین

هنوز از تواضع سرش بر زمین

گدا گر تواضع کند خوی اوست

ز گردنفرازان تواضع نکوست...

نبینی در ایام او رنجه‏ای‏

که نالد ز بیداد سرپنجه‏ای...

در ایّامعدل تو ای شهریار

ندارد شکایت کس از روزگار

به عهد تو می‏بینم آرام خلق

پس از توندانم سرانجام خلق

هم از بخت فرخنده فرجام توست

که تاریخ سعدی در ایام توست

سکندر به دیوار رویین و سنگ‏

بکرد از جهان راه یأجوج تنگ‏

تو را سد یأجوج کفر از زر است

نهرویین چو دیوار اسکندر است

[سعدي، 1385: 311ـ310]

حال این بیت‏ها را با آنچه شاعر عصر غزنوی در همین مضمون سروده است، مقایسه‏کنید:

گر سکندر برگذار لشکر یأجوج بر                                     کرد سدّ آهنین آن بود دستان‏آوری

سدّ تو شمشیر توست اندر مبارک دست تو                                  کو سکندر گو بیا تا سدّ مردان بنگری

هرگروهی را کهبالاشان به دستی بیش نیست                          تیغ هندی بس بود سدّش نباید بر سری

[عنصري، 1363: 296]

ستایش‏های سعدی از دیگران نیز در همان مایه، بلکه ملایم‏تر است چه شاعری که‏ شاهرا چنان بستاید معلوم است که وزیر و یا امیر او را چگونه خواهد ستود.

اینک فقره‏ای چند از آنچه در نصیحه‌‌الملوک آورده است: «لایق حال پادشاه نیست خشم به باطل گرفتن و اگر چنان‌که به حق خشم گیرد، پای ازاندازة انتقام برون ننهد که پس آنگه جرم از طرف او باشد و دعوی از قِبَل خصم» [سعدي، 1385: 1163ـ1162].

«در هر دو سه ماه شحنة زندان را بفرمايید به غوص احوال زندانیان کردن تا بی‌گناهان را خلاص دهد و گناه کوچک را پس از چند روزی ببخشد و زندان قاضی را هم‌چنین‏ نظر نماید» [همان: 1163].

«عامل مردم‏آزار را عمل ندهد که دعای بد بدو تنها نکنند و الباقی مفهوم» [همان: 1164].

«پادشاهان سرند و رعیّت جسد، پس نادان سری باشد که جسد خود را به دندان پاره‏کند» [همان].

«ای که در خواب خوشی، از بیداران بیندیش! ای که توانايی در رفتن داری، با همراه‏ ناتوان بساز! ای که فراخ‏دستی با تنگدستان مراعات کن! دیدی که پیشینیان چه کردند و چهبردند؟ رفتند و جفا بر مظلومان سرآمد و وبال بر ظالمان بماند. راست خواهی‏ درویشیسلامت بِهْ از پادشاهی به چندین علامت» [همان: 1173].

و به جاست که فقره‏هایی هم از نصیحت او به انکیانو بیاوریم. این مرد مدت چهار سالحکومت فارس را به عهده داشته است:

«مثل حاکم با رعیت مثل چوپان ا‌ست با گله. اگر گله نگه ندارد، مزد چوپانی حرام‏می‏ستاند. مردم ناآزموده را اعتماد نکند و کار بزرگ به ‌خردان نفرماید و هیبت خودرا نگاه دارد» [همان: 1182ـ1181].

«و در زندان به هر وقتی نظر فرماید و گناه کوچک را به قدر آن مالش دهد و بی‌گناه را دست بازدارد و بی‏برگ را صدقات فرماید» [همان: 1182].

آنچه نوشتم، اندکی از بسیار بود. شاعران و مدیحه‏سرایان به جای خود، پس از عصرپسر عبدالعزیز تا عصر سعدی، از مذاکران و واعظان کسی را نمی‏شناسم که رویاروی‏پادشاهان و حاکمان سخن حق را چنین گستاخانه بر زبان آورده باشد. البته بوده‏اندکسانی که درون کتاب یا برگ دفترها موعظت‏هایی بلیغ‏تر و گاه سخت‏تر کرده‏اند، اما جزخود و خاصکان ایشان، کسی را بر آن وقوف نبوده است. آشکارتر بگویم در آنچه می‏نوشته‏اند، بیم جان نداشته‏اند، اما سعدی این سخنان را رویاروی پادشاهان و امیران‏گفته و یا نوشته و برای آنان فرستاده است. این نکته هم‌چنان پوشیده مانده است که چرااز این گروه بزرگ که تمام شاعر معروف بودند و با درگاه بزرگان شناسا و مأنوس، هرچه‏ می‏بینیم تملق، فروتنی، ذلّت و گدايی است و تنها بزرگ‏منشی و حق‏گويی را در سخن‏ سعدیمی‏یابیم؟

شاید بگویند پس از عصر سنجر شکوه دربارها از میان رفت و حاکمان قدرتمندی‏ چونمحمود و مسعود و آلب ارسلان و سنجر وجود نداشت تا چون فرخی، عنصری، معزی‏ و انوری آنان ‌را بستایند. این سخن درست نیست؛ چه شاعران سده هشتم و نهم حاکمانی‏ پست قدرتر وستمکارتر از اتابکان فارس را با عبارت‏هایی مانند آن‌چه انوری و ابوالفرجدر مدح ممدوحان خود سروده بود، سروده یا ستوده‏اند.

اگر تن زدن سعدی از رعایت سنّت مدیحه‏سرایان علت‏هایی چند داشته باشد، می‌توان‏یکی از آن علت‏ها را یا جزء اصلی آن علت‏ها را میانه‏روی سعدی و وارستگی اودانست، سعدی پس از پشت سر گذاشتن دوران جوانی و مسافرت‏های فراوان و علم‏آموزی‏ ازاین و آن بدین خوی انسانی زیور یافت. او نه چون شاعران عصر غزنوی زندگانی‏ پرتجملی داشت که با صنم چین و بت فرخار به سر برد و نه خوشگذرانی بعض شاعران پس‏ از خودرا. به هر حال سبب آن هرچه بوده است، سعدی اگر مدحی از کس گفته، همچون‏ واعظی است که به خاطر کارگر ساختن نصیحت‏هایی حق که در کام‌ها تلخ است، می‌کوشد تا حکایت‏ها ومثال‏های طنزآمیز آن را شیرین سازد.

پي‌نوشت:

1. تعبیر انوری ابیوردی.

2. مینوی، مجتبي (بي‌تا). نامه مينوي: مجموعه سي و هشت گفتار در ادب و فرهنگ ايراني...، زير نظر حبيب يغمايي، ايرج افشار با همكاري محمد روشن، تهران: سنايي.

3. شهيدي، جعفر (1355). «ادبيات فني و تعهد ما در مقابل آن»، مجله دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه فردوسي مشهد، شماره 47، ص 390ـ369.

منابع:

1. انوري،‌ محمد بن محمد (1364). ديوان انوري، به اهتمام محمدتقي مدرس رضوي، تهران: شركت انتشارات علمي و فرهنگي، 2 ج.

2. سعدي، مصلح بن عبدالله (1385). كليات سعدي، به تصحيح محمدعلي فروغي، تهران: هرمس؛ مركز سعدي‌شناسي.

3. عنصري، حسن بن احمد (1363). ديوان عنصري بلخي، به كوشش محمددبير سياقي، تهران: سنايي.

4. نظامي عروضي، احمد بن عمر (1385). چهارمقاله، به كوشش محمد معين، تهران: زوار.





© کپی رایت توسط دانشنامه فارس کلیه حقوق مادی و معنوی مربوط و متعلق به این سایت است.)
برداشت مقالات فقط با اجازه کتبی و ذکر منبع امکان پذیر است.

نوشته شده در تاریخ: 1391/2/9 (1676 مشاهده)

[ بازگشت ]

وب سایت دانشنامه فارس
راه اندازی شده در سال ٬۱۳۸۵ کلیه حقوق این سایت محفوظ و متعلق به موسسه دانشنامه فارس می باشد.
طراحی و راه اندازی سایت توسط محمد حسن اشک زری